Να αποδεχθώ, άραγε, την πρόταση που δέχθηκα να συμμετάσχω στο ΔΣ μιας ΑΕ (του συγγενούς/φίλου/γνωστού μου); Να συμμετάσχω, άραγε, στο ΔΣ της δικής μου ΑΕ; Ποιες οι ευθύνες από τη συμμετοχή μου; Τα συγκεκριμένα (και πολλά συναφή) ερωτήματα είναι ιδιαίτερα κρίσιμα. Έχουν, για το λόγο αυτό, διαχρονικά απασχολήσει το σύνολο, ανεξαιρέτως, των μελών του ΔΣ των ΑΕ που σήμερα δραστηριοποιούνται στη χώρα μας (:διόλου ευκαταφρόνητος ο σχετικός αριθμός). Το θέμα της ευθύνης των μελών του ΔΣ αποδεικνύεται, κατά τούτο, ως ένα από τα περισσότερο ενδιαφέροντα θέματα του δικαίου της ΑΕ. Κι όχι άδικα: αφορά την προσωπική κατάσταση (:περιουσία και ελευθερία) όσων φέρουν τη συγκεκριμένη ιδιότητα.
Σε προηγούμενή μας αρθρογραφία, ασχοληθήκαμε με τις κύριες υποχρεώσεις των μελών του ΔΣ: τις υποχρεώσεις επιμέλειας και πίστης. Οι περιπτώσεις παραβίασής τους δεν είναι σπάνιες. Είναι, ωστόσο, σημαντικό για την εταιρική περιουσία να προστατευθεί˙ και από τέτοιους παραβάτες. Η ευθύνη των μελών του ΔΣ από πράξεις ή παραλείψεις τους, που θέτουν σε κίνδυνο την εταιρική περιουσία, ρυθμίζεται στον νόμο για τις ΑΕ (άρ. 102-108, ν. 4548/2018). Στο παρόν θα ασχοληθούμε με τις προϋποθέσεις θεμελίωσης της σχετικής (ενδοεταιρικής) ευθύνης (άρ. 102, ν. 4548/2018).
Σκοπός & Χαρακτηριστικά Της Ευθύνης
Όπως και υπό το προϊσχύσαν νομοθετικό καθεστώς (άρ. 22α α.ν. 2190/1920), ο ν. 4548/2018 θεμελιώνει ρητή ευθύνη των μελών του ΔΣ έναντι της εταιρείας σε περίπτωση παράβασης των καθηκόντων τους. Μια τέτοια παράβαση μπορεί να συντελεσθεί με ενέργεια ή με παράλειψή τους (άρ. 102 §1). Μέτρο της ευθύνης αποτελεί η επιμέλεια του συνετού επιχειρηματία, που δραστηριοποιείται σε παρόμοιες συνθήκες (άρ. 102 §2).
Η προσωπική ευθύνη των μελών του ΔΣ έναντι της εταιρείας συνιστά το αντιστάθμισμα για τη διάσταση που ενδεχομένως εντοπισθεί ανάμεσα στα πρόσωπα που ενεργούν (:μέλη ΔΣ) και του προσώπου που ευθύνεται (:ΑΕ), (1698/2013 ΑΠ).
Η θεμελίωση της συγκεκριμένης ευθύνης αποσκοπεί στην αποκατάσταση της τυχόν άμεσης ζημίας της ΑΕ (1285/1980, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επίσης στην πρόληψη σχετικών παραβατικών συμπεριφορών των μελών του ΔΣ. Κι όλα τούτα γιατί βαρύνουσα σημασία έχει η προσπάθεια να λειτουργούν καλόπιστα (και αδιάλειπτα) τα μέλη του ΔΣ, με γνώμονα την πραγμάτωση του εταιρικού σκοπού.
Η σχετική με την ευθύνη των μελών του ΔΣ διάταξη (άρ. 102) είναι αναγκαστικού δικαίου. Δεν είναι δυνατό, συνεπώς, να τροποποιηθούν το περιεχόμενο και τα αποτελέσματά της με βάση καταστατική πρόβλεψη ή συμβατική ρύθμιση. Να αποκλεισθεί, λ.χ., η ευθύνη των μελών ΔΣ ή να περιοριστεί μόνο σε ευθύνη από βαριά αμέλεια. Επίσης, να τραπεί σε αντικειμενική ευθύνη. Οποιαδήποτε τέτοια πρόβλεψη ή πρόνοια είναι άκυρη (174 ΑΚ).
Θα πρέπει εδώ να διευκρινισθεί πως η εδώ διερευνώμενη ευθύνη των μελών του ΔΣ συνιστά αυτοτελή λόγο ευθύνης που θεμελιώνεται στην οργανική τους σχέση με την ΑΕ. Τούτο σημαίνει ότι δεν πρέπει να συγχέεται με ευθύνη μέλους που απορρέει από τυχόν ειδική σχέση του με την ΑΕ (λ.χ. σύμβαση εξαρτημένης εργασίας μεταξύ μέλους και ΑΕ). Επίσης, με τυχόν εξωτερική ευθύνη των μελών, ήτοι ευθύνη έναντι μετόχων ή τρίτων.
Το Μέτρο Επιμέλειας Του Συνετού Επιχειρηματία
Ευθύνη από παραβίαση υποχρέωσης έναντι της εταιρείας δεν υφίσταται αν αποδείξει το μέλος του ΔΣ ότι «κατέβαλε κατά την άσκηση των καθηκόντων του την επιμέλεια του συνετού επιχειρηματία που δραστηριοποιείται σε παρόμοιες συνθήκες» (άρ. 102 §2 εδ. α΄).
Πρόκειται για ένα αφηρημένο μέτρο ελέγχου συμπεριφοράς. Κριτήριο για την συγκεκριμενοποίησή του θα αποτελέσουν οι κανόνες της επιμέλειας, τους οποίους μπορεί και οφείλει-με βάση την καλή πίστη, να τηρεί ένας μέσος επιμελής διοικητής ξένης περιουσίας ανάλογου (με την ΑΕ) μεγέθους και αντικειμένου, σε όμοια συνθήκη (1801/2008 ΕφΘεσσ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Κατά τον έλεγχο της οφειλόμενης επιμέλειας λαμβάνονται υπόψη η ιδιότητα κάθε μέλους και τα καθήκοντα που του έχουν ανατεθεί, από το νόμο, το καταστατικό ή με απόφαση των αρμόδιων εταιρικών οργάνων (άρ. 102 §2 in fine). Επίσης, οι όποιες άλλες ιδιαιτερότητες της κάθε μιας περίπτωσης-όπως το είδος και το μέγεθος της επιχείρησης. Αντίθετα, γίνεται δεκτό ότι δεν λαμβάνονται υπόψη οι ατομικές ιδιότητες των μελών που βαρύνονται με τη σχετική ευθύνη, λ.χ. η απειρία ή η έλλειψη ειδικών γνώσεων.
Με τη συγκεκριμένη ρύθμιση (άρ. 102 §2), το βάρος της απόδειξης ως προς την τήρηση του υποκειμενικού μέτρου επιμέλειας ανήκει στο μέλος του ΔΣ και όχι την εταιρεία (άρ. 102 §2-1698/2013 ΑΠ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Η κατανομή, κατ’ αυτόν τον τρόπο, του βάρους της απόδειξης (νόθος αντικειμενική ευθύνη) διευκολύνει την εταιρεία όσον αφορά την απόδειξη της αντικειμενικής υπόστασης του διαχειριστικού πταίσματος (βλ. Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 102).
Προϋποθέσεις Θεμελίωσης Ευθύνης
Προκειμένου να τεκμηριωθεί ευθύνη κατά την §1 του άρθρου 102 απαιτούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Συνοπτικά:
Μέλος ΔΣ
Βασική προϋπόθεση για τη γέννηση της εδώ ερευνώμενης ευθύνης σε βάρος ορισμένου προσώπου είναι να φέρει την ιδιότητα του μέλους ΔΣ. Ο τρόπος ορισμού του δεν ενδιαφέρει (λ.χ. εκλογή από ΓΣ, απευθείας διορισμός από μέτοχο). Αξιοσημείωτο είναι πάντως πως, κατά ρητή νομοθετική πρόβλεψη, ευθύνη έναντι της ΑΕ υπέχουν και μέλη του ΔΣ των οποίων η πράξη διορισμού είναι ελαττωματική (άρ. 102 §5).
Στο υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής της εν λόγω ευθύνης εμπίπτουν, ομοίως, και τυχόν υποκατάστατα όργανα (άρ. 87 και 102 §5 -5102/2012 ΕφΑθ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Επίσης, ο εκκαθαριστής της ΑΕ (άρ. 167 §5).
Τυχόν ευθύνη μέλους ΔΣ θεμελιώνεται από τον χρόνο απόκτησης της σχετικής ιδιότητας. Aπό τον χρόνo, δηλ., αποδοχής του διορισμού του, ασχέτως αν τηρήθηκαν οι απαιτούμενες διατυπώσεις δημοσιότητας. Λήγει δε με την πραγματική παύση άσκησης των καθηκόντων που απορρέουν από την οργανική του σχέση. [Γίνεται λ.χ. δεκτό ότι υφίσταται ευθύνη σε περίπτωση τυπικής μεν αποχώρησης από το ΔΣ, (ουσιαστικής δε) συνέχισης άσκησης διαχειριστικών ενεργειών].
Ωστόσο, πέραν των μελών του ΔΣ, όπως ανωτέρω ορίζονται, στο υποκειμενικό πεδίο εφαρμογής της συγκεκριμένης διάταξης (:άρ. 102), υποστηρίζεται, δυνάμει διασταλτικής ερμηνείας, ότι ευθύνη γεννάται και σε βάρος: (α) του de facto μέλους και (β) του μέλους λόγω φαινομένου δικαίου.
(α) De facto μέλη ΔΣ
Η περίπτωση αυτή αφορά μέλη ΔΣ τα οποία δεν έχουν μεν διορισθεί ασκούν, όμως-εν τοις πράγμασι, διοίκηση. Για τη γέννηση ή μη ευθύνης σε βάρος των εν λόγω προσώπων υφίσταται διχογνωμία στη θεωρία και στη νομολογία. Βασικός αντίλογος: το γεγονός ότι δε μπορούν τα όποια πραγματικά δεδομένα να δημιουργήσουν μια ειδική έννομη σχέση.
Στη θεωρία έχουν αναπτυχθεί διάφορα λειτουργικά κριτήρια που πρέπει να πληρούνται για τον χαρακτηρισμό ενός προσώπου ως de facto μέλους ΔΣ. Τέτοια μέλη ΔΣ ενδέχεται να αποτελέσουν η μητρική εταιρεία ή η πιστώτρια τράπεζα, όταν, λ.χ., αποκτά ενεργό ρόλο στην οργανωτική δομή της ΑΕ.
(β) Μέλη ΔΣ λόγω φαινομένου δικαίου
Πρόκειται για την περίπτωση των προσώπων που δημιουργούν προς τα έξω (στους τρίτους συναλλασσόμενους με την εταιρεία) την εντύπωση του οργάνου της ΑΕ. Στο πλαίσιο της ασφάλειας του δικαίου και της (αναγκαίας) προστασίας των καλόπιστων τρίτων, υποστηρίζεται ότι πρέπει να αντιμετωπισθούν, και αυτά, ως μέλη του ΔΣ.
Παραβίαση Υποχρέωσης
Πρόσθετη προϋπόθεση για τη θεμελίωση της ευθύνης του άρ. 102 συνιστά, αυτονόητα, η παραβίαση υποχρέωσης του μέλους του ΔΣ (:αντικειμενικό κριτήριο). Συγκριμένα, το μέλος του ΔΣ ευθύνεται έναντι της ΑΕ «για ζημία που αυτή υφίσταται λόγω πράξης ή παράλειψης που συνιστά παραβίαση των καθηκόντων του» (άρ. 102 §1).
Κύριες υποχρεώσεις των μελών του ΔΣ (σύμφωνα με το νόμο για τις ΑΕ και όσα ήδη αναφέρθηκαν) είναι:
(α) H υποχρέωση επιμέλειας: Τούτη, διακρίνεται, όπως σε προηγούμενη αρθρογραφία μας έχουμε αναφέρει, σε τρεις υποκατηγορίες: (i) στην υποχρέωση τήρησης της νομιμότητας (άρ. 96 §1 εδ. α΄), (ii) στην υποχρέωση επιμέλειας εν στενή εννοία (άρ. 96 §1 εδ. β΄ & 102§2) και (iii) στην υποχρέωση άσκησης εποπτείας και ελέγχου της οργάνωσης και λειτουργίας της ΑΕ (άρ. 96 §1 περ. β’).
(β) Η υποχρέωση πίστης: Ο νόμος κατοχυρώνει διάφορες εκφάνσεις της εν λόγω υποχρέωσης (λ.χ. η υποχρέωση για παράλειψη ανταγωνιστικών πράξεων).
Επισημαίνεται, και εδώ, ότι ευθύνη του μέλους στοιχειοθετείται μόνο από παραβίαση υποχρεώσεων που συνέχονται με την οργανική του θέση (την ιδιότητα, δηλ., του μέλους του ΔΣ) και τα καθήκοντα που απορρέουν από αυτή.
Υπαιτιότητα
Πέρα από το αντικειμενικό κριτήριο της παραβίασης υποχρέωσης, ο νόμος (αρ. 102) αξιώνει, επίσης, (και) υπαιτιότητα του μέλους ΔΣ (υποκειμενικό κριτήριο). Το μέλος ευθύνεται για ίδιον πταίσμα (και όχι για τυχόν ευθύνες των λοιπών μελών ΔΣ). Αρκεί οποιοσδήποτε βαθμός υπαιτιότητας (δόλος, βαριά/ελαφριά αμέλεια). Ταυτόχρονα, δεν είναι αναγκαίο να υπάρχει στο πρόσωπο του μέλους η γνώση ότι η συντελεσθείσα παρανομία προκαλεί ζημία στην εταιρεία.
Σημειώνεται, τέλος, ότι το μέλος ΔΣ δεν μπορεί να επικαλεστεί ένσταση συντρέχοντος πταίσματος της εταιρείας χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα, λ.χ., τυχόν παραβίαση υποχρέωσης άλλου μέλους ΔΣ ή εκλογή από τη ΓΣ ακατάλληλων μελών ΔΣ.
Ζημία
Περαιτέρω, η ευθύνη του άρ. 102 προϋποθέτει την πρόκληση (άμεσης) ζημίας στην περιουσία της εταιρείας. Τυχόν ζημία στην περιουσία μετόχου δεν ενδιαφέρει.
Εν προκειμένω, εφαρμόζεται η θεωρία της διαφοράς (:298 ΑΚ). Κατ’ ουσίαν, συγκρίνεται η υπάρχουσα περιουσία της εταιρείας με αυτήν που θα διέθετε η εταιρεία εάν δεν είχε συντελεσθεί η ζημιογόνος πράξη/παράλειψη. Τυχόν διακινδύνευση, απλώς, της εταιρικής περιουσίας δεν θεμελιώνει ευθύνη μέλους ΔΣ.
Εφόσον, πάντως, στοιχειοθετηθεί ευθύνη του μέλους, αποκαθίσταται τόσο η θετική ζημία όσο και το διαφυγόν κέρδος.
Αιτιώδης Συνάφεια
Απαραίτητη, τέλος, προϋπόθεση, συνιστά η ύπαρξη σύνδεσης (:αιτιώδους συνάφειας) μεταξύ της παραβίασης υποχρέωσης του μέλους του ΔΣ και της ζημίας που προκλήθηκε στην εταιρεία. Απαιτείται, συγκεκριμένα, η πράξη ή παράλειψη του μέλους του ΔΣ να οδηγεί αιτιωδώς στη ζημία της εταιρείας, ήτοι στη μείωση της εταιρικής περιουσίας. Συνεπώς, δεν αρκεί η πιθανότητα επέλευσης.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κριτήριο της αιτιώδους συνάφειας στην περίπτωση συλλογικών αποφάσεων του ΔΣ. Ερώτημα, ευλόγως, γεννάται σχετικά με το αν έχει τη δυνατότητα μέλος ΔΣ να επικαλεστεί, λ.χ., ότι και παρά την ψήφο του, η ζημιογόνος απόφαση θα είχε ληφθεί. Το σχετικό ζήτημα αντιμετωπίζει ο νομοθέτης. Προβλέπεται, συγκεκριμένα, ότι όλοι ενέχονται εις ολόκληρον σε περίπτωση που συνέπραξαν στη λήψη της εκάστοτε ζημιογόνου απόφασης (άρ. 102 §3 εδ. α΄). Τυχόν επιφύλαξη ψήφου και η (αδικαιολόγητη) αποχή δε φαίνεται να συνηγορούν υπέρ της έλλειψης αιτιώδους συνάφειας.
Ευθύνη Εις Ολόκληρον
Σε περιπτώσεις, επομένως, στις οποίες έχει συντελεσθεί η ζημιογόνος πράξη από κοινού από μέλη του ΔΣ ή τούτα ευθύνονται παράλληλα, τα μέλη ενέχονται εις ολόκληρον. Ομοίως και αν έχουν ενεργήσει περισσότεροι συγχρόνως ή διαδοχικά και δεν μπορεί να εξακριβωθεί τίνος η πράξη επέφερε τη ζημία (άρ. 102 §3 εδ. β΄).
Το δικαστήριο, ωστόσο, μπορεί να αποφασίσει τον επιμερισμό της εις ολόκληρον και κατ’ ίσα μέρη ευθύνης μεταξύ των υπευθύνων. Κρίσιμα στοιχεία αποτελούν, εκ του νόμου, η βαρύτητα της πράξης, ο βαθμός πταίσματος και η κατανομή των καθηκόντων των μελών ΔΣ (άρ. 102 §3 εδ. γ΄). Τέλος, το δικαστήριο μπορεί να ρυθμίσει και το δικαίωμα αναγωγής των υπευθύνων μεταξύ τους (άρ. 102 §3 εδ. δ΄).
Η συμμετοχή σε κάποιο ΔΣ για λόγους επαγγελματικούς, προσωπικούς ή, ακόμα και «εξυπηρέτησης», δεν είναι χωρίς ευθύνες για το μέλος˙ έναντι της ΑΕ, του Δημοσίου, Φορέων του και τρίτων. Είναι αναγκαία, κατά τούτο, η επίδειξη της μέγιστης δυνατής προσοχής κατά την αποδοχή μιας τέτοιας πρότασης αλλά και, αυτονοήτως, καθ’ όλη τη διάρκεια της διατήρησης της συγκεκριμένης ιδιότητας. Μας απασχόλησαν παραπάνω οι προϋποθέσεις της (ενδοεταιρικής) ευθύνης. Θα ακολουθήσουν, σε επόμενη αρθρογραφία μας, οι λόγοι απαλλαγής από την συγκριμένη ευθύνη, η δυνατότητα της ΑΕ να παραιτηθεί από τις αξιώσεις της καθώς και ο χρόνος παραγραφής τους.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 14 Μαΐου 2023.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.