Διαπιστώσαμε ήδη πως η σύσταση ενεχύρου επί μετοχών δεν αφορά τα εμπλεκόμενα, μόνον, πρόσωπα. Αφορά, σε ιδιαίτερα σημαντικό βαθμό και την ίδια την ΑΕ. Το ίδιο συμβαίνει, κατ’ αντιστοιχία, και με την επικαρπία μετοχών. Οι ρυθμίσεις του νόμου για τις ΑΕ (άρ. 54 ν. 4548/2018) συμπλέκονται, και εδώ, με εκείνες του Αστικού Κώδικα και δεν αφορούν, μόνον, τους εξ ημών νομικούς/δικηγόρους. Αναγκαίο να λαμβάνονται υπόψη, τόσο κατά τη σύσταση της επικαρπίας όσο και στο καταστατικό της ΑΕ, οι επιμέρους, συχνά καθοριστικής σημασίας και αξίας, «λεπτομέρειες». Αναγκαία επίσης η, εκ προοιμίου, οριοθέτησή τους…
Ρύθμιση
Η δυνατότητα σύστασης ενεχύρου και επικαρπίας επί μετοχών ρυθμίζεται, ρητά (και ενιαία), στο άρθρο 54 §1 ν. 4548/2018. Πρόκειται για ρύθμιση που αντιστοιχεί ως προς το περιεχόμενό της στο άρθρο 30α του προϊσχύσαντος α.ν. 2190/1920. Εναρμονίζεται δε με τα άρθρα 1177 και 1245 ΑΚ (βλ. σχετικά Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 54).
Περαιτέρω, το άρθρο 54 ρυθμίζει τις δυνατότητες γύρω από την άσκηση του δικαιώματος ψήφου σε περιπτώσεις επικαρπίας (§2). Επίσης, την αντίστοιχη άσκηση των λοιπών, μη περιουσιακών δικαιωμάτων (§3).
Αναφορικά με τα περιουσιακά δικαιώματα, για τα οποία δεν γίνεται σχετική μνεία στην εν λόγω ρύθμιση: τούτα καθορίζονται από το δίκαιο της επικαρπίας (βλ. σχετικά Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 54).
Επικαρπία
Έννοια & Περιεχόμενο
Η επικαρπία συνιστά, κατά το νόμο, «περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα». Παρέχει την εξουσία στον επικαρπωτή να χρησιμοποιεί και να καρπώνεται ξένη απαίτηση ή κινητό πράγμα διατηρώντας ακέραιη της ουσία τους. Του παρέχει, επίσης, την εξουσία να απολαμβάνει τους πολιτικούς καρπούς του πράγματος. Όσον αφορά, ειδικότερα, τις μετοχές (που εδώ μας ενδιαφέρουν) ως πολιτικοί καρποί νοούνται το μέρισμα-δικαιούχος του οποίου είναι ο επικαρπωτής.
Σύσταση
Η επικαρπία συστήνεται, συνηθέστερα, με σύμβαση ή, σπανιότερα, με χρησικτησία (1143 ΑΚ). Κατά τη σύστασή της θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η πολυσήμαντη έννοια της. Η μετοχή υποδηλώνει τον τίτλο στον οποίο ενσωματώνεται-εμπίπτει, επομένως, στην έννοια του πράγματος. Εγχαρτώνει, όμως-παράλληλα και το μετοχικό δικαίωμα˙ εμπίπτει, επομένως, και στην έννοια του δικαιώματος. Στη σύσταση επικαρπίας επί μετοχής εφαρμόζονται, κατ’ ακολουθίαν, οι γενικές διατάξεις του ΑΚ είτε περί επικαρπίας πράγματος είτε περί επικαρπίας δικαιώματος, ανάλογα της μετοχής επί της οποίας αυτή συστήνεται. Υπό την επιφύλαξη, αυτονοήτως, της μη ύπαρξης ειδικότερης διάταξης.
Ειδικότερα, ο τρόπος σύστασης επικαρπίας επί μετοχών διαφοροποιείται ανάλογα με τις επιμέρους διακρίσεις τους (:ονομαστικές, άυλες και ανώνυμες -1074/2016 ΠολΠρωτΑΘ, 534/2014 ΠολΠρωτΑθ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Ως προς τις ονομαστικές μετοχές: Για τη σύσταση ενεχύρου επί ονομαστικών μετοχών, εφαρμόζονται οι διατάξεις των άρθρων 1178 ΑΚ επ. Ήτοι οι διατάξεις για την επικαρπία δικαιώματος και δη, απαίτησης. Για τη σύσταση επικαρπίας απαιτείται συμφωνία των μερών˙ παράδοση, επιπρόσθετα, του τίτλου στον επικαρπωτή. Απαιτείται, επιπλέον, όμως, καταχώριση της επικαρπίας στο βιβλίο μετόχων για τη «νομιμοποίηση» του επικαρπωτή και των σχετικών δικαιωμάτων του έναντι της ΑΕ.
Ως προς τις άυλες μετοχές: Η σύσταση ενεχύρου επί άυλων μετοχών συνιστά σύσταση επικαρπίας επί δικαιώματος. Εφαρμόζονται ειδικές ρυθμίσεις-η περαιτέρω διερεύνηση των οποίων παρέλκει στο πλαίσιο του παρόντος.
Ως προς τις ανώνυμες μετοχές: Δεδομένης της κατάργησης των ανωνύμων μετοχών (από 1.1.2020), η προκείμενη αναφορά έχει, ήδη, ιστορική, μόνον, αξία. Σε περίπτωση επικαρπίας επί ανώνυμων μετοχών εφαρμοζόταν οι διατάξεις για την επικαρπία πράγματος (:1176 ΑΚ). Συγκεκριμένα συμφωνία των μερών και παράδοση της νομής, χωρίς υποχρέωση τήρησης συγκεκριμένου τύπου.
Άσκηση Δικαιώματος Ψήφου Κατά Την Επικαρπία Μετοχών
Ένα από τα σημαντικότερα ερωτήματα σε περίπτωση επικαρπίας μετοχών συναρτάται με την άσκηση του δικαιώματος ψήφου. Ποιος είναι εκείνος που νομιμοποιείται να ασκήσει το δικαίωμα ψήφου στη ΓΣ: ο επικαρπωτής ή ο (ψιλός) κύριος των μετοχών;
Σε περίπτωση επικαρπίας επί μετοχών, ο επικαρπωτής έχει δικαίωμα (εφόσον δεν ορίστηκε διαφορετικά) να μετέχει στις ΓΣ (1177 ΑΚ) και να ψηφίζει σ’ αυτές.
Είναι δυνατή, άραγε, αντίθετη συμφωνία;
Κατά το νόμο για τις ΑΕ (άρ. 54 §2 εδ. α’): «Αν δεν έχει συμφωνηθεί κάτι άλλο, σε περίπτωση επικαρπίας ..επί μετοχών, το δικαίωμα ψήφου στη γενική συνέλευση ασκείται από τον …επικαρπτωτή» (άρ. 54§2 εδ. α’). Σημαντικό, πάντως, να σημειωθεί πως «το καταστατικό μπορεί να απαγορεύει αντίθετη συμφωνία» (εδ. β΄).
Είναι, επομένως, ενδεχόμενο:
(α) Το δικαίωμα συμμετοχής και ψήφου στη ΓΣ να ανήκει στον επικαρπωτή (:είτε επί έλλειψης, ειδικής, συμφωνίας ανάμεσα στον επικαρπωτή των μετοχών και τον (ψιλό) κύριο είτε επί ύπαρξης αντιστοίχου περιεχομένου συμφωνίας τους).
Να σημειωθεί εδώ πως τούτη είναι και η ειδοποιός διαφορά της περίπτωσης του ενεχύρου με αυτή της επικαρπίας. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση της επικαρπίας το δικαίωμα ψήφου, ελλείψει αντίθετης συμφωνίας, δεν φέρει καταρχήν ο μέτοχος (όπως στο ενέχυρο) αλλά ο επικαρπωτής. Η ρύθμιση αυτή δικαιολογείται, αν λάβει κανείς υπόψη τον σκοπό της επικαρπίας. Ήτοι την άντληση οφέλους του επικαρπωτή από το ίδιο το μετοχικό δικαίωμα, στο οποίο συστήνεται η επικαρπία.
Το δικαίωμα του επικαρπωτή για συμμετοχή και ψήφο στη ΓΣ εισάγει εξαίρεση από την αρχή του αδιαιρέτου της μετοχής. Και τούτο, γιατί οδηγεί στη διάσπαση των περισσοτέρων δικαιωμάτων που απορρέουν από τη μετοχική σχέση.
(β) Το δικαίωμα συμμετοχής και ψήφου στη ΓΣ να ανήκει στον (ψιλό) κύριο: Προϋποτίθεται, όμως, σχετική συμφωνία του με τον επικαρπωτή των μετοχών καθώς επίσης και ανυπαρξία σχετικής καταστατικής απαγόρευσης [αν και πάντα είναι δυνατή η εξωεταιρική συμφωνία ψήφου μεταξύ επικαρπωτή και (ψιλού) κυρίου]. Η συγκεκριμένη, πάντως, συμφωνία μπορεί να λάβει χώρα είτε ταυτόχρονα με τη σύσταση της επικαρπίας είτε μεταγενέστερα. Δεν απαιτείται να υποβληθεί σε συγκεκριμένο τύπο ή δημοσιότητα. Ειδικά όμως επί ονομαστικών μετοχών, ο (ψιλός) κύριος νομιμοποιείται έναντι της ΑΕ, εφόσον η εν λόγω συμφωνία γνωστοποιηθεί σε αυτή και λάβει χώρα η αντίστοιχη εγγραφή στο βιβλίο μετόχων.
Άσκηση Λοιπών Μη Περιουσιακών Δικαιωμάτων
Από τη μετοχική σχέση απορρέουν δικαιώματα περιουσιακά αλλά και μη περιουσιακά (:διοίκησης).
Μεταξύ των δικαιωμάτων διοίκησης του μετόχου: εκείνα της συμμετοχής και ψήφου στη ΓΣ. Δικαιούται, στο πλαίσιο αυτών, να ενημερώνεται για τις εταιρικές υποθέσεις και να ελέγχει τη διαχείριση της ΑΕ. Τα, κατά το νόμο, δικαιώματα μειοψηφίας αποτελούν την ελάχιστη διασφάλισή του.
Εκείνος που φέρει το δικαίωμα ψήφου (άρ. 54 §§2 & 3) -εν προκειμένω ο επικαρπωτής ή ο (ψιλός) κύριος- δικαιούται, αντίστοιχα, να ασκεί και τα μη περιουσιακά, μετοχικά δικαιώματα (βλ. Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 54, όπου απαριθμούνται ενδεικτικά: το δικαίωμα παράστασης στη ΓΣ, λήψης πληροφοριών και ακύρωσης απόφασης ΓΣ).
Αύξηση Μετοχικού Κεφαλαίου
Ζήτημα γεννάται σχετικά με την επέκταση της επικαρπίας στις νέες μετοχές σε περίπτωση αύξησης του μετοχικού κεφαλαίου. Η απάντηση στο ζήτημα ποικίλλει ανάλογα με το είδος της εκάστοτε αύξησης:
Επί ονομαστικής αύξησης, η επικαρπία επί των νέων μετοχών καταλαμβάνει αυτοδικαίως και τις νέες μετοχές. Οι τελευταίες, εξάλλου, χορηγούνται χωρίς αντάλλαγμα στους μετόχους: η εν λόγω αύξηση δεν συνιστά αύξηση της εταιρικής περιουσίας της ΑΕ αλλά λογιστική αναπροσαρμογή του υφιστάμενου μετοχικού της κεφαλαίου.
Επί πραγματικής αύξησης, λαμβάνει χώρα εισροή νέων περιουσιακών στοιχείων στην ΑΕ (σε αντίθεση με την ονομαστική όμοια). Συνυφασμένη με την πραγματική αύξηση είναι η άσκηση του δικαιώματος προτίμησης των μετόχων: ο (ψιλός) κύριος είναι εκείνος, μόνος αυτός, που δικαιούται να ασκήσει το δικαίωμα προτίμησης. Εφόσον, λοιπόν, ο (ψιλός) κύριος των μετοχών ασκήσει το δικαίωμα προτίμησης, εκείνος είναι που αποκτά (και) τις νέες μετοχές˙ η επικαρπία όμως καταλαμβάνει και τις συγκεκριμένες, νέες, μετοχές. Είναι δυνατή, πάντως, η άσκηση του συγκεκριμένου δικαιώματος από τον επικαρπωτή-υπό την προϋπόθεση, όμως, αντίθετης συμφωνίας.
Υποχρεώσεις & Ευθύνη Επικαρπωτή
Δεν ασκείται χωρίς περιορισμούς το δικαίωμα ψήφου στη ΓΣ όταν φορέας του είναι ο επικαρπωτής. Οφείλει ο τελευταίος να μην το ασκεί καταχρηστικά. Να λαμβάνει υπόψη του, επίσης, τα εύλογα συμφέροντα του (ψιλού) κυρίου αλλά και το σκοπό σύστασης της επικαρπίας (281 & 288 ΑΚ).
Σε περίπτωση παραβίασης των συγκεκριμένων υποχρεώσεων του επικαρπωτή είναι δυνατό να θεμελιωθεί (ενδοσυμβατική ή/και αδικοπρακτική) ευθύνη σε βάρος του.
Η σύσταση επικαρπίας επί μετοχών δεν παρέχει, μόνον, προνόμια στον επικαρπωτή. Συνιστά, δυνητικά, δραστική επέμβαση (με πολλαπλές/εξαιρετικά σημαντικές συνέπειες) στη ζωή και ισορροπίες της ΑΕ αλλά και στην περιουσία του (ψιλού) κυρίου-μετόχου. Αναγκαίο, κατά τούτο, να λαμβάνονται οι αναγκαίες πρόνοιες τόσο στο πλαίσιο καταστατικών ρυθμίσεων όσο και κατά τη σύσταση της επικαρπίας. Οι συνέπειες, σε διαφορετική περίπτωση, μπορεί να είναι, δυνητικά, ιδιαίτερα προβληματικές.
Προβληματικές, πάντως, είναι δυνατό να είναι οι συνέπειες και σε περίπτωση απώλειας ή κλοπής των τίτλων των μετοχών. Περί αυτών, όμως, επόμενη αρθρογραφία μας.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 9 Οκτωβρίου 2022.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.