Σε σειρά προηγούμενων άρθρων επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε θέματα που σχετίζονται με την απόκτηση ίδιων μετοχών από την ΑΕ. Διαπιστώσαμε, εκεί, την αδυναμία της πρωτότυπης κτήσης τους και το, υπό προϋποθέσεις, ανεκτό της παράγωγης. Ασχοληθήκαμε επίσης με το, καταρχήν, μη επιτρεπτό της παροχής πιστώσεως σε τρίτους από την ΑΕ για την απόκτηση ίδιων μετοχών. Τι συμβαίνει όμως όταν επιχειρείται η, μέσω τρίτων, καταστρατήγηση της συγκεκριμένης απαγόρευσης απόκτησης ίδιων μετοχών;
Περιεχόμενο
Η απόκτηση ίδιων μετοχών από την ΑΕ μέσω τρίτων ρυθμίζεται στο νόμο (άρ. 52 ν. 4548/2018). Πρόκειται για όμοια ρύθμιση με αυτή του άρθρου 17 του προϊσχύσαντος α.ν. 2190/1920.
Η απόκτηση ίδιων μετοχών από την ΑΕ μέσω τρίτων είναι, κατ’ αρχήν, απαγορευμένη. Απαγορεύεται, στο πλαίσιο αυτό, (α) η σύσταση ενεχύρου για εξασφάλιση απαιτήσεων υπέρ της ΑΕ επί μετοχών της ή μητρικής της εταιρείας (άρ. 52 §1) και (β) η έμμεση απόκτηση ίδιων μετοχών μίας ΑΕ μέσω θυγατρικής της εταιρείας (άρ. 52 §2).
Η Απαγόρευση Σύστασης Ενεχύρου
Πεδίο Εφαρμογής
Προκειμένου να αποτραπεί η έμμεση καταστρατήγηση των απαγορεύσεων που εισαγωγικά αναφέρθηκαν, απαγορεύεται στην ΑΕ να λαμβάνει δικές της μετοχές, καθώς και μετοχές μητρικής της (άρ. 32 ν. 4308/2018) εταιρείας, ως ενέχυρο για την εξασφάλιση δανείων που χορηγούνται από αυτήν ή άλλων απαιτήσεών της (52 §1). Η συγκεκριμένη, επομένως, απαγόρευση δεν καταλαμβάνει τις μετοχές άλλων συνδεδεμένων εταιρειών με την ΑΕ (λ.χ. αδελφών εταιρειών).
Η εξασφαλιζόμενη απαίτηση μπορεί να απορρέει, κατά το γράμμα της διάταξης, από δάνειο (αρ. 806 ΑΚ)˙ κατά την ορθότερη, όμως, άποψη και από κάθε σύμβαση πιστωτικού περιεχομένου. Απαιτείται, επομένως, η ΑΕ να φέρει, απλώς, την ιδιότητα της ενεχυρούχου δανείστριας.
Δεν καταλαμβάνονται όμως από τη συγκεκριμένη απαγόρευση οι ίδιες μετοχές για τις οποίες η ΑΕ φέρει την ιδιότητα του θεματοφύλακα στη βάση σύμβασης παρακαταθήκης ίδιων μετοχών.
Υποστηρίζεται ότι η συγκεκριμένη απαγόρευση δεν πρέπει να εκτείνεται στη σύσταση νόμιμου ενεχύρου. Καταλαμβάνει, όμως, κάθε σύσταση συμβατικού ενεχύρου: (α) ταυτόχρονη ή μεταγενέστερη της γένεσης της εξασφαλισμένης απαίτησης, (β) πρωτογενή ή δευτερογενή και (γ) υπέρ ενεχυραστή μετόχου ως οφειλέτη ή ως εγγυητή οφειλέτη-τρίτου.
Η απαγόρευση, πάντως, εφαρμόζεται αναλογικά και στην περίπτωση σύστασης επικαρπίας επί των ίδιων μετοχών της ΑΕ αλλά και επί καταπιστευτικής μεταβίβασης της κυριότητάς τους. Στην τελευταία, μάλιστα, περίπτωση εφαρμόζεται το σύνολο των διατάξεων περί ενεχύρου.
Σκοπός
Η ανωτέρω απαγόρευση φαίνεται να αποσκοπεί στην προστασία της εταιρικής περιουσίας. Είναι αντιληπτό, πως η σύσταση ενεχύρου, χωρίς αντάλλαγμα, δε συνεπάγεται, κατ’ αρχάς, αυτή καθ’ αυτή, τη μείωση του ενεργητικού της ΑΕ.
Kίνδυνος ανακύπτει, στην πραγματικότητα, για τα συμφέροντα των εταιρικών δανειστών και των υφιστάμενων μετόχων σε περίπτωση μη είσπραξης της εξασφαλισμένης απαίτησης. Στον πλειστηριασμό που θα ακολουθήσει η ΑΕ δεν θα είναι δυνατό να πλειοδοτήσει (καθόσον δεν θα μπορεί να αποκτήσει δικές της μετοχές). Πιθανότατα, όμως, και τρίτος να μην ενδιαφερθεί να αποκτήσει έναν ελάχιστο, μειοψηφικό, αριθμό μετοχών. Κι όλα τούτα προς βλάβη, προφανώς, της ΑΕ καθώς ενδεχόμενη μη ρευστοποίηση του ενεχύρου θα καταστήσει, ενδεχομένως, μη εισπράξιμη της εξασφαλιζόμενη απαίτηση.
Επιπλέον, οικονομικοί κίνδυνοι αποσοβούνται και στις σχέσεις μητρικής-θυγατρικής εταιρείας (άρ. 32 ν. 4308/2014), στις οποίες επεκτείνεται η εν λόγω απαγόρευση. Δεδομένης, ειδικότερα, της διοικητικής της εξάρτησης, αποτρέπονται δυνητικά ζημιογόνες συνέπειες σε βάρος της θυγατρικής εταιρείας.
Εξαιρέσεις
Από την ανωτέρω απαγόρευση εξαιρείται η σύσταση ενεχύρου για την εξασφάλιση δανειακών απαιτήσεων εκ μέρους πιστωτικών και χρηματοδοτικών ιδρυμάτων (άρ. 52 §1 εδ. β΄). Οι σχετικές συναλλαγές εντάσσονται, άλλωστε, στη συνήθη δραστηριότητά τους.
Εξαιρετικά επιτρέπεται, επίσης, η ενεχύραση μετοχών της μητρικής εκ μέρους της θυγατρικής εταιρείας όταν, κατ’ εξαίρεση και υπό προϋποθέσεις, επιτρέπεται η απόκτηση ίδιων μετοχών (άρ. 52 §3, εδ. β΄ και άρ. 49)-εφόσον οι εν λόγω προϋποθέσεις είναι δυνατό να συντρέξουν στην περίπτωση της ενεχύρασης [:λ.χ. η απόκτηση ενεχύρου επί μετοχών μέσω καθολικής διαδοχής, ενδ.: συγχώνευσης (49 §4, περ. β΄)].
Έννομες Συνέπειες
Μη Νόμιμη Σύσταση & Ευθύνη Μελών ΔΣ
Η σύσταση ενεχύρου κατά παράβαση της ανωτέρω απαγόρευσης καθίσταται άκυρη (174 ΑΚ). Πρόκειται για απόλυτη ακυρότητα. Ως εκ τούτου, την ακυρότητα αυτή δύναται να επικαλεσθεί οποιοσδήποτε αποδεικνύει έννομο συμφέρον. Η ακυρότητα αυτή δεν καταλαμβάνει, καταρχήν, την ασφαλιζόμενη απαίτηση (λ.χ. σύμβαση δανείου).
Έναντι της εταιρείας, τα μέλη του ΔΣ ευθύνονται, υπό προϋποθέσεις, για κάθε απαγορευμένη σύσταση ενεχύρου επί ίδιων μετοχών της ΑΕ και μετοχών της μητρικής της. Ενέχονται προσωπικά για κάθε πράξη ή παράλειψη. Η ευθύνη τους είναι, συγκεκριμένα, ποινική (άρ. 177§ 3) αλλά και αστική-εφόσον η παράβαση προξένησε ζημία στην ΑΕ (άρ. 102§ 1).
Κατ’ Εξαίρεση Νόμιμη Σύσταση
Στην περίπτωση της, κατ’ εξαίρεση, νόμιμης σύστασης ενεχύρου (άρ. 52 § 3α) εφαρμόζεται η διάταξη του άρ. 50 §1, στ. α΄ (κατά ρητή παραπομπή του άρ. 52 §4). Επέρχεται, ως εκ τούτου, αναστολή του δικαιώματος παράστασης στη ΓΣ των ενεχυρασμένων μετοχών. Αναστέλλεται, επίσης, και το δικαίωμα ψήφου των μετοχών αυτών κατά τον χρόνο διατήρησής τους-εφόσον προηγουμένως συμβατικά ορίστηκε αυτό να ασκείται από την ενεχυρούχο δανείστρια. Οι μετοχές, τέλος, δεν συνυπολογίζονται, στην περίπτωση αυτή, στον σχηματισμό απαρτίας. Πρέπει, ωστόσο, να συμπεριληφθούν στην έκθεση διαχείρισης του ΔΣ.
Η Κτήση Μετοχών Από Ελεγχόμενη Εταιρεία
Η ανάληψη, απόκτηση ή κατοχή μετοχών ΑΕ από (άμεσα ή έμμεσα), ελεγχόμενη εταιρεία, έστω και δια έμμεσου αντιπροσώπου, θεωρείται πως έγινε από την εκδότρια των μετοχών ΑΕ (άρ. 52 § 2α). Ως εκ τούτου, η κτήση των κατά τα άνω μετοχών, καταρχήν, απαγορεύεται.
Υποκειμενικό Πεδίο Εφαρμογής
Απαραίτητος καθίσταται, καταρχήν, ο προσδιορισμός του υποκειμενικού πεδίου εφαρμογής της απαγόρευσης, ως προς τις ελεγχόμενες εταιρείες.
Κριτήριο αποτελεί, πέρα από την κατοχή της πλειοψηφίας των δικαιωμάτων ψήφου, και η άσκηση εκ μέρους της ΑΕ «κυριαρχικής επιρροής» επί των ελεγχόμενων εταιρειών. Εμπίπτουν, επομένως, καταρχάς, στο πεδίο εφαρμογής της διάταξης οι εταιρείες με σχέση μητρικής-θυγατρικής (άρ. 32 ν. 4308/2014). Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται, εξίσου, και οι κτήσεις από «εγγονές» εταιρείες (:θυγατρικές θυγατρικής) της ΑΕ, λόγω του έμμεσου ελέγχου και εξάρτησης αυτών.
Να σημειωθεί εδώ ότι πρέπει η ελεγχόμενη εταιρεία να είναι κεφαλαιουχική (: ΑΕ, ΕΠΕ, ΙΚΕ, ΕΕ κατά μετοχές). Όταν, μάλιστα, η καταστατική της έδρα βρίσκεται σε χώρα εκτός ΕΕ, αρκεί η εταιρική της μορφή να προσομοιάζει με αυτή των, περιοριστικώς απαριθμούμενων στον νόμο, κεφαλαιουχικών (άρ. 52§2β).
Στο πεδίο εφαρμογής της εν λόγω διάταξης θα πρέπει να υπαχθεί, επιπρόσθετα, και ο τυχόν έμμεσος αντιπρόσωπος της ελεγχόμενης εταιρείας.
Αντικειμενικό Πεδίο Εφαρμογής
Η εξομοίωση, κατά πλάσμα δικαίου, της κτήσης από την εξαρτημένη/ελεγχόμενη εταιρεία με την κτήση μετοχών από την ίδια την ΑΕ αφορά, ειδικότερα:
(α) στην ανάληψη με πρωτότυπη κτήση (κατά την ίδρυση ή κατά την αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου) μετοχών της κυρίαρχης/μητρικής εταιρείας,
(β) στην απόκτηση, με παράγωγο τρόπο, μετοχών της κυρίαρχης/μητρικής εταιρείας και,
(γ) στην κατοχή/άμεση εξουσίαση των μετοχών της κυρίαρχης/μητρικής στο πλαίσιο λ.χ. επικαρπίας ή πληρεξουσιότητας για άσκηση των μετοχικών δικαιωμάτων της τελευταίας.
Στην παρούσα ρύθμιση ανήκει, επιπλέον, και η δημόσια πρόταση της θυγατρικής εταιρείας για απόκτηση του πλειοψηφικού πακέτου μετοχών της μητρικής της.
Σκοπός
Η αμέσως ανωτέρω εξομοίωση αποσκοπεί, κατ’ εξοχήν, στην προστασία της εταιρικής περιουσίας της μητρικής εταιρείας. Η (συνήθης) απουσία οικονομικής και διοικητικής ανεξαρτησίας της θυγατρικής εταιρείας την καθιστά έρμαιο των συμφερόντων και ορέξεων της μητρικής. Στην προκειμένη περίπτωση, αυτό μεταφράζεται σε διάθεση των οικονομικών πόρων της ελεγχόμενης για απόκτηση μετοχών της μητρικής. Κατά λογική ακολουθία: αναλώνεται επενδυμένο, στη θυγατρική, κεφάλαιο της μητρικής/κυρίαρχης για απόκτηση δικών της μετοχών.
Συμβαίνει, έτσι, το εξής παράδοξο: η μητρική καταβάλει το δικό της κεφάλαιο-όπερ άτοπο. Θίγεται, με τον τρόπο αυτό, η αρχή της σταθερότητας του μετοχικού κεφαλαίου˙ καταστρατηγούνται οι διατάξεις για την απόκτηση ίδιων μετοχών.
Εξαιρέσεις
Η ως άνω απαγόρευση δεν είναι ανεξαίρετη. Να σημειωθεί εδώ πως οι κτήσεις μετοχών μητρικής από ελεγχόμενή της εταιρεία είναι επιτρεπτές, στις περιπτώσεις που επιτρέπεται η απόκτηση ιδίων μετοχών από την ΑΕ κατά το άρθρο 49.
Το τεκμήριο, βάσει του οποίου η κτήση μετοχών από ελεγχόμενη της μητρικής ΑΕ εταιρεία εξομοιώνεται με κτήση ίδιων μετοχών της ΑΕ, δεν ισχύει στις ακόλουθες περιπτώσεις (άρ. 52§5). Συγκεκριμένα, όταν:
(α) Η ελεγχόμενη εταιρεία προβαίνει σε κτήση μετοχών, ως έμμεσος αντιπρόσωπος, για λογαριασμό άλλου προσώπου, που δεν ελέγχεται από την μητρική ΑΕ-συνεπώς τα έννομα αποτελέσματα της κτήσης επέρχονται στο πρόσωπο εκείνο.
(β) Η κτήση των μετοχών γίνεται από άλλη εταιρεία που διενεργεί κατ’ επάγγελμα πράξεις επί τίτλων-υπό την τήρηση πρόσθετων προϋποθέσεων που απορρέουν από το νόμο.
(γ) Η κτήση επήλθε ενόσω δεν υφίστατο μεταξύ των εμπλεκομένων εταιρειών η σχέση εξάρτησης/ελέγχου του άρθρου 52§2. Η μεταγενέστερη, ωστόσο, ίδρυση της σχέσης εξάρτησης επιφέρει τις έννομες συνέπειες που υπέχει η κτήση, εν τέλει, μετοχών μητρικής ΑΕ και οι οποίες, αμέσως, κατωτέρω αναλύονται.
Έννομες Συνέπειες
Απόκτηση κατά παράβαση των ανωτέρω ισοδυναμεί με απόκτηση ιδίων μετοχών από την ίδια την ΑΕ (άρ. 48 & 49)-ανάλογα με τη φύση της ως πρωτότυπη ή παράγωγη. Επέρχονται, επομένως, οι αντίστοιχες συνέπειες, όπως τις έχουμε, ήδη σε προηγούμενα άρθρα μας, αναπτύξει. Συνοπτικά:
Κατά ρητή παραπομπή στο άρθρο 50 §1 στ. α’ (άρ. 52 §4), επέρχεται αναστολή των δικαιωμάτων παράστασης και ψήφου στη ΓΣ, καθ’ όλη τη διάρκεια διατήρησης των αποκτηθεισών (κατά το άρθρο 52 §§2, 3) μετοχών. Οι εν λόγω μετοχές δεν συνυπολογίζονται, επιπλέον, στο σχηματισμό απαρτίας.
Αντίθετα, οι νομίμως αποκτηθείσες από τη θυγατρική μετοχές συνυπολογίζονται στο (ισχύον για τις αποκτηθείσες από την ΑΕ ίδιες μετοχές της) όριο του 1/10 επί του καταβεβλημένου μετοχικού κεφαλαίου της μητρικής. Τέλος, συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση διαχείρισης του ΔΣ της μητρικής.
Τα ζητήματα ευθύνης των μελών του ΔΣ ρυθμίζονται κατ’ αντιστοιχία με όσα ανωτέρω αναφέρθηκαν σχετικά με τη σύσταση ενεχύρου.
Η απόκτηση ιδίων μετοχών είναι, κατ’ αρχάς-όπως ήδη διαπιστώσαμε, απαγορευμένη για την ΑΕ. Προσπάθεια ενδεχόμενης καταστρατήγησης της συγκεκριμένης απαγόρευσης, μέσω τρίτων ή μέσω ενεχύρασης, θα αποβεί ατελέσφορη-εκτός κι αν κάποιος κινηθεί στα όρια του νόμου (ή εκτός αυτών). Εξαιρέσεις, πάντως, συναντούμε και στον συγκεκριμένο (απαγορευτικό) κανόνα˙ εξαιρέσεις λογικές και, εν πολλοίς, χρηστικές.
Οι μετοχές, όμως, παραμένουν, συχνά, ένα σημαντικό περιουσιακό στοιχείο. Και ως τέτοιο μας απασχολούν, ενίοτε, θέματα/προβλήματα οικεία σε αντίστοιχα περιουσιακά στοιχεία: συγκυριότητα, επικαρπία, ενέχυρο. Περί αυτών, αλλά και περί της διαχείρισής τους, σε επόμενη αρθρογραφία μας.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 18 Σεπτεμβρίου 2022.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.