Η μειοψηφία και τα δικαιώματά της στην Ανώνυμη Εταιρεία: εσωτερικός εχθρός ή παράγοντας υγείας;
Μέρος Α’
«L’ etat c’ est moi» (:«το κράτος είμαι εγώ») είναι η, περισσότερο κι από τον Λουδοβίκο ΙΔ’, γνωστή ρήση του, που παραπέμπει στην παντοδυναμία του ηγεμόνα και, κατ’ ακολουθίαν, στην αδυναμία της ύπαρξης της διαφορετικής άποψης. Στη Γαλλία του δέκατου έβδομου-δέκατου όγδοου αιώνα κάθε μειοψηφούσα άποψη αξιολογούνταν, προφανώς, ως αποκρουστέα: ο Ηγεμόνας εγνώριζε!
Για την αντιπολίτευση έχουν διατυπωθεί, διαχρονικά, διάφορες απόψεις (όπου κι όταν) γινόταν αποδεκτή η ύπαρξή της. Μια από τις χαρακτηριστικές εκείνη του Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν: «Ο καλύτερος τρόπος να ελέγχεις την αντιπολίτευση είναι να την καθοδηγείς». Στην περίπτωση αυτή έχουμε μεν αναγνώριση του δικαιώματος ύπαρξης της (μειοψηφούσας) αντιπολίτευσης με (αναγνωρισμένα όμως) δικαιώματα «καθοδήγησής» της από την κυβερνώσα (και πλειοψηφούσα) συμπολίτευση.
Περιττό βέβαια να μιλήσουμε και στις δύο, προαναφερθείσες, περιπτώσεις για την προστασία των μειοψηφούντων.
Ας αναλογιστούμε, κατ’ αντιστοιχία, τι θα σήμαινε η μη αναγνώριση οποιουδήποτε δικαιώματος στους μειοψηφούντες στο πλαίσιο οποιουδήποτε επιχειρηματικού σχηματισμού.
Μήπως λοιπόν η (επί της ουσίας) αναγνώριση και διασφάλιση των δικαιωμάτων μειοψηφίας στα εταιρικά σχήματα συνιστά παράγοντα ασφάλειας όχι μόνο για του μειοψηφούντες αλλά και για τους υποψήφιους επενδυτές και δανειστές;
1.Τα δικαιώματα μειοψηφίας στην Ανώνυμη Εταιρεία
Υπό το πρίσμα των ανωτέρω σκέψεων φαντάζει ως περισσότερο από προφανής η αναγνώριση δικαιωμάτων μειοψηφίας στους (αντίστοιχους) μετόχους-και όχι μόνο υπό το πρίσμα του συνταγματικώς προστατευόμενου αγαθού της ιδιοκτησίας. Ως απολύτως φυσιολογική φαντάζει, επίσης, και η επιλογή του σύγχρονου νομοθέτη για την (ελαφρά) ενίσχυση των δικαιωμάτων των μειοψηφούντων μετόχων στον πρόσφατο νόμο για τις ανώνυμες εταιρείες.
Είναι αλήθεια βέβαια πως πάντοτε θα πρέπει να «βάζουμε στη ζυγαριά» τα δικαιώματα των πλειοψηφούντων μετόχων με τα αντίστοιχα των μειοψηφούντων. Το αποτέλεσμα σε οποιαδήποτε περίπτωση δεν μπορεί να είναι είτε η φαλκίδευση της εύρυθμης λειτουργίας της εταιρείας είτε των δικαιωμάτων των τελευταίων (των μειοψηφούντων). Η χρυσή τομή, τουλάχιστον όσον αφορά τις προθέσεις του νομοθέτη, φαίνεται πως σε σημαντικό βαθμό αποτυπώνεται στον πρόσφατο νόμο.
Η αναγνώριση (σε τυπικό επίπεδο) και η ύπαρξη (σε ουσιαστικό) δικαιωμάτων μειοψηφίας άλλοτε αυτών που ο νόμος επιβάλλει κι άλλοτε όσων ο επενδυτής (ή δανειστής) απαιτεί, αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την αναζήτηση και ανεύρεση επενδυτικών (ή δανειακών) κεφαλαίων-κατά κανόνα κρίσιμων για την εύρυθμη λειτουργία της ανώνυμης εταιρείας.
2.Το εύρος και είδος των δικαιωμάτων μειοψηφίας στην ανώνυμη εταιρεία
Ο σε ισχύ, ήδη, νόμος για τις ανώνυμες εταιρείες αναγνωρίζει (όπως και ο προκάτοχός του εξάλλου) σειρά δικαιωμάτων στους μειοψηφούντες μετόχους ανάλογα με το ύψος του μετοχικού κεφαλαίου που ένας έκαστος ή περισσότεροι εξ αυτών εκπροσωπούν. Τα δικαιώματα μειοψηφίας διαλαμβάνονται αφενός μεν στη διάταξη του άρθρου 141 του νέου νόμου αφετέρου δε, διάσπαρτα, στις λοιπές διατάξεις του. Ξεχωριστού ενδιαφέροντος όμως είναι τα δικαιώματα που αναγνωρίζει ο νόμος στους μειοψηφούντες μετόχους (εκείνους που εκπροσωπούν το 1/20 και 1/5 του μετοχικού κεφαλαίου) όσον αφορά τον έλεγχο της εταιρείας. Περί αυτών όμως, λόγω της σοβαρότητάς τους θα ασχοληθούμε σε άρθρο που θα ακολουθήσει.
Κατά τα λοιπά, επιχειρείται μια ενδεικτική σταχυολόγηση των δικαιωμάτων μειοψηφίας κατανεμημένα σε δύο ενότητες: Αυτή που αφορά τα (κατά τεκμήριο) περισσότερο σημαντικά κι εκείνη που αφορά τα λοιπά, επιμέρους, δικαιώματα.
3.Τα περισσότερο σημαντικά θέματα
3.1 Η έγκριση της σύναψης (κατ’ αρχήν) απαγορευομένων να συναφθούν συμβάσεων
Οι μέτοχοι που εκπροσωπούν το 1/20 του μετοχικού κεφαλαίου δικαιούνται (:άρθρο 100 παρ. 3) να ζητήσουν τη σύγκληση Γενικής Συνέλευσης για λήψη οριστικής απόφασης επί της παροχής άδειας σύναψης σύμβασης για τις περιπτώσεις των οποίων απαγορεύεται η σύναψη χωρίς ειδική άδεια του Διοικητικού Συμβουλίου (κατ’ άρθρο 99 επ.). Στη Γενική Συνέλευση που συγκαλείται για το σκοπό αυτό, αναγνωρίζεται (:άρθρο 100 παρ. 4) δικαίωμα των μετόχων της εταιρείας να αντιλέξουν στην παροχή άδειας σύναψης σύμβασης ως εξής: (α) στις εισηγμένες εταιρείες των μετόχων που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/20 του μετοχικού κεφαλαίου και (β) στις μη εισηγμένες εταιρείες των μετόχων που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/3 του μετοχικού κεφαλαίου (ειδικά για το τελευταίο αυτό θέμα δείτε σχετικό άρθρο.
3.2 Τα κρίσιμα θέματα αρμοδιότητας ΓΣ
Οι μέτοχοι που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/3 του μετοχικού κεφαλαίου δικαιούνται (:άρθρο 132 παρ. 3) να αντιλέξουν στη λήψη αποφάσεων για κρίσιμα θέματα που αφορούν τη λειτουργία της εταιρείας (ενδ.: τη μεταβολή της εθνικότητας της εταιρείας, του αντικειμένου της, την επαύξηση των υποχρεώσεων των μετόχων, την τακτική αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου, τη μεταβολή του τρόπου διάθεσης των κερδών, τη συγχώνευση, τη διάσπαση, τη μετατροπή, την αναβίωση, την παράταση της διάρκειας ή τη διάλυση της εταιρείας, την παροχή ή ανανέωση της εξουσίας προς το διοικητικό συμβούλιο για αύξηση του κεφαλαίου κλπ.).
3.3 Η διανομή του ελαχίστου μερίσματος
Αναγνωρίζεται δικαίωμα (:άρθρο 161 παρ. 2) στους μετόχους που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/3 του μετοχικού κεφαλαίου να αντιλέξουν στη λήψη αποφάσεων από τη Γενική Συνέλευση για μείωση της διανομής του ελαχίστου μερίσματος σε ποσοστό μικρότερο του 35% των καθαρών κερδών (μετά την αφαίρεση της κράτησης για το τακτικό αποθεματικό και των λοιπών πιστωτικών κονδυλίων της κατάστασης των αποτελεσμάτων που δεν προέρχονται από πραγματοποιηθέντα κέρδη). Στους μετόχους που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/5 του μετοχικού κεφαλαίου αναγνωρίζεται δικαίωμα να αντιλέξουν στη λήψη αποφάσεων από τη Γενική Συνέλευση για (καθ’ ολοκληρίαν) μη διανομή ή μείωση της διανομής του ελαχίστου μερίσματος σε ποσοστό μικρότερο του 10% των καθαρών κερδών.
4.Επιμέρους δικαιώματα των μετόχων
4.1 Δικαιώματα μεμονωμένων μετόχων
Στο νόμο για τις ανώνυμες εταιρείες αναγνωρίζεται σειρά δικαιωμάτων στους μεμονωμένους μετόχους της ανώνυμης εταιρείας. Ενδεικτικά:
Το δικαίωμα (:άρθρο 79 παρ. 1), εφόσον προβλέπεται σχετικά από το καταστατικό, να διορίζει κάποιος μέτοχος απευθείας μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, ο αριθμός των οποίων δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τα 2/5 του προβλεπόμενου συνολικού αριθμού των μελών αυτού.
Το δικαίωμα (επί μη εισηγμένης εταιρείας-κατ’ άρθρο 122 παρ. 4) να ζητήσει ο μέτοχος από την εταιρεία να του αποστέλλει με email ατομική πληροφόρηση για επικείμενες γενικές συνελεύσεις τουλάχιστον δέκα (10) ημέρες πριν από την ημέρα της Γενικής Συνέλευσης
Το δικαίωμα (:άρθρο 123 παρ. 1) να ζητήσει από την εταιρεία να θέτει στη διάθεσή του τις ετήσιες χρηματοοικονομικές καταστάσεις της εταιρείας καθώς και τις σχετικές εκθέσεις του Διοικητικού Συμβουλίου τουλάχιστον δέκα (10) ημέρες πριν από την ημέρα της Τακτικής Γενικής Συνέλευσης
Το δικαίωμα (:άρθρο 141 παρ. 10) να ζητήσει από την εταιρεία να θέσει στη διάθεσή του, εντός 20ημέρου, πληροφόρηση για το ύψος του κεφαλαίου της εταιρείας, τις κατηγορίες των μετοχών που έχουν εκδοθεί και τον αριθμό των μετοχών κάθε κατηγορίας, ιδίως προνομιούχων, (με τα δικαιώματα που κάθε κατηγορία παρέχει) καθώς και τον αριθμό των δεσμευμένων μετοχών με τους προβλεπόμενους, κατά περίπτωση, περιορισμούς
Το (υπό προϋποθέσεις) δικαίωμα (:άρθρο 141 παρ. 11) να ζητήσει από την εταιρεία να θέσει στη διάθεσή του στοιχεία των μετόχων της εταιρείας με ποσοστό μεγαλύτερο από 1%.
Το δικαίωμα σε περίπτωση λύσης και εκκαθάρισης της εταιρείας (:άρθρο 168 παρ. 4) να ζητήσει από το αρμόδιο δικαστήριο, εντός τριμήνου από τη λύση της εταιρείας, να καθορίσει την κατώτατη τιμή πώλησης των ακινήτων, κλάδων ή τμημάτων ή του συνόλου της επιχείρησης υπό εκκαθάριση.
Το δικαίωμα (:άρθρο 184 παρ. 5) κάθε μετόχου που έχει ανώνυμες μετοχές να ζητήσει μέχρι την 31.12.2019 από το αρμόδιο δικαστήριο να υποχρεωθεί η εταιρεία να τον εγγράψει στο βιβλίο μετόχων, να εκδώσει και να του παραδώσει νέες ονομαστικές μετοχές.
4.2 Δικαιώματα που αφορούν τη μειοψηφία του 1/20 του μετοχικού κεφαλαίου
Στον ίδιο νόμο αναγνωρίζεται σειρά δικαιωμάτων στους μετόχους που συγκεντρώνουν ποσοστό μεγαλύτερο από 1/20 του μετοχικού κεφαλαίου. Ενδεικτικά:
Το δικαίωμα (:άρθρο 102 παρ. 7 εδ. β’) της συγκατάθεσης στην παραίτηση ή στον συμβιβασμό της εταιρείας αναφορικά με τις αξιώσεις της προς αποζημίωση έναντι μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, μετά την άσκηση της σχετικής αγωγής.
Το δικαίωμα (:άρθρο 104 παρ.1) της υποβολής αιτήματος για την άσκηση αξιώσεων της εταιρείας σε βάρος μελών του Διοικητικού Συμβουλίου (στο πλαίσιο της ενδοεταιρικής τους ευθύνης).
Το δικαίωμα (:άρθρο 109 παρ. 5 εδ. β΄) της υποβολής αίτησης στο αρμόδιο δικαστήριο για μείωση του ύψους της αμοιβής ή παροχής που καταβλήθηκε ή αποφασίστηκε να καταβληθεί σε συγκεκριμένο μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου (υπό την προϋπόθεση της εναντίωσης, κατά τη σχετική Γενική Συνέλευση) μετόχων που εκπροσωπούν το 1/10 του μετοχικού κεφαλαίου).
Δικαίωμα (:άρθρο 137 παρ. 3 εδ. β΄) της άσκησης αγωγής για ακύρωση απόφασης η οποία ελήφθη χωρίς να έχουν παρασχεθεί στους ενάγοντες οι οφειλόμενες πληροφορίες.
Το δικαίωμα υποβολής αιτήματος στο Διοικητικό Συμβούλιο της εταιρείας για σύγκληση Γενικής Συνέλευσης (:άρθρο 141 παρ. 1), για εγγραφή θεμάτων στην Ημερήσια Διάταξη της Γενικής Συνέλευσης (:άρθρο 141 παρ. 2), για παροχή πληροφόρησης για καταβληθέντα και παροχές προς μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου και τους Διευθύνοντες (:άρθρο 141 παρ. 6), για αναβολή λήψης αποφάσεων Γενικής Συνέλευσης (:άρθρο 141 παρ. 5) και, τέλος, για διενέργεια φανερής ψηφοφορίας (:άρθρο 141 παρ. 9).
Το δικαίωμα (:άρθρο 142 παρ. 1) υποβολής αιτήματος στο αρμόδιο δικαστήριο για έκτακτο έλεγχο της εταιρείας, σε περίπτωση πράξεων που παραβιάζουν διατάξεις του νόμου ή του καταστατικού της εταιρείας ή αποφάσεων της Γενικής Συνέλευσης.
Το δικαίωμα (:άρθρο 169 παρ. 2), σε περίπτωση απόρριψης ή μη έγκρισης του σχεδίου επιτάχυνσης και περάτωσης της εκκαθάρισης, υποβολής αιτήματος στο αρμόδιο δικαστήριο για έγκριση του ανωτέρω σχεδίου ή τον ορισμό άλλων καταλλήλων μέτρων.
4.3 Δικαιώματα που αφορούν τη μειοψηφία του 1/10 του μετοχικού κεφαλαίου
Στους μετόχους που συγκεντρώνουν ποσοστό μεγαλύτερο από 1/10 του μετοχικού κεφαλαίου Περαιτέρω, αναγνωρίζεται σειρά δικαιωμάτων. Ειδικότερα:
Το δικαίωμα (:άρθρο 79 παρ. 3 εδ. γ’) υποβολής αίτησης στο αρμόδιο δικαστήριο για ανάκληση συμβούλου που διορίστηκε από μέτοχο (στο πλαίσιο άσκησης σχετικού καταστατικού του δικαιώματος-σύμφωνα με την παράγραφο 1 του ίδιου άρθρου), λόγω σπουδαίου λόγου στο πρόσωπό του διορισθέντος.
Το δικαίωμα (:άρθρο 102 παρ. 7 εδ. α’) συγκατάθεσης στην παραίτηση ή στον συμβιβασμό της εταιρείας αναφορικά με τις αξιώσεις της προς αποζημίωση έναντι μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, πριν την πιθανή άσκηση της σχετικής αγωγής.
Το δικαίωμα πληροφόρησης σχετικά με την πορεία των εταιρικών υποθέσεων και την περιουσιακή κατάσταση της εταιρείας (:άρθρο 141 παρ. 7).
Το δικαίωμα, τέλος, υποβολής αιτήματος στο δικαστήριο να διακόψει ή παραλείψει το στάδιο της εκκαθάρισης και να λάβει χώρα άμεση διαγραφή της εταιρείας από το ΓΕΜΗ-στην περίπτωση που η περιουσία της εταιρείας δεν αναμένεται να επαρκέσει για την κάλυψη των δαπανών της εκκαθάρισης (:άρθρο 167 παρ. 6).
4.4 Δικαίωμα που αφορά τη μειοψηφία του 1/5 του μετοχικού κεφαλαίου
Στις μη εισηγμένες εταιρείες αναγνωρίζεται το δικαίωμα (:άρθρο 135 παρ. 1 περ. δ’) στους μετόχους που εκπροσωπούν ποσοστό ίσο ή μεγαλύτερο από το 1/5 του μετοχικού κεφαλαίου να αντιλέξουν στη λήψη αποφάσεων από τη Γενική Συνέλευση με ψηφοφορία χωρίς συνεδρίαση.
Επιπλέον, αναγνωρίζεται στην μειοψηφία του 1/5 του μετοχικού κεφαλαίου το δικαίωμα (:άρθρο 142 παρ. 3) να ζητήσουν από το δικαστήριο τον έκτακτο έλεγχο της εταιρείας, σε περίπτωση που η διοίκηση των εταιρικών υποθέσεων δεν ασκείται όπως επιβάλλει η χρηστή και συνετή διαχείριση.
5. Ενώσεις μετόχων
Οι Ενώσεις Μετόχων (:θεσμός πρωτοεμφανιζόμενος στο νέο νόμο για τις Ανώνυμες Εταιρείες-άρθρο 144) δικαιούνται να ασκούν τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στους επιμέρους όχι όμως και εκείνα που αφορούν έναν έκαστο αυτοτελώς.
Εν κατακλείδι
Ο νόμος για τις Ανώνυμες Εταιρείες αναγνωρίζει (και ορθά) σειρά δικαιωμάτων στους μετόχους που διαθέτουν μειοψηφικά ποσοστά του μετοχικού κεφαλαίου. Όπως είναι φυσικό, τα δικαιώματα της μειοψηφίας γίνονται περισσότερο σημαντικά όσο μεγαλύτερο ποσοστό του μετοχικού κεφαλαίου κατέχει o μέτοχος. Από τα περισσότερο σημαντικά μάλιστα είναι εκείνα του ελέγχου της πλειοψηφίας και των πεπραγμένων της τα οποία όμως, λόγω της σοβαρότητάς τους, θα μας απασχολήσουν σε επόμενο άρθρο.
Η ύπαρξη και η δυνατότητα άσκησης των δικαιωμάτων της μειοψηφίας λειτουργεί, κατ’ αρχήν, ευεργετικά για την εταιρεία και την επίτευξη των εταιρικών στόχων-βεβαίως και την προσέλκυση επενδυτικών κεφαλαίων. Απολύτως βλαπτική όμως για την εταιρεία είναι η κατάχρηση των δικαιωμάτων της μειοψηφίας όπως εξάλλου και η άσκησή τους προς όφελος του ασκούντος μετόχου και όχι της εταιρείας. Δεδομένου όμως ότι αυτό που (πρέπει να) προέχει είναι το συμφέρον της επιχείρησης και όχι εκείνο των επιμέρους μετόχων, τέτοιες καταστάσεις είναι που χρήζουν πρόληψης αλλά και της, κατά περίπτωση, αποφασιστικής αντιμετώπισης. Είναι σημαντικό όμως να μην ξεχνούμε, σε κάθε περίπτωση, πως αυτό που προέχει είναι το εταιρικό συμφέρον.
Μόνον.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Senior Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση αυτού του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 21 Απριλίου 2019.
