Το σύστημα της εξαήμερης απασχόλησης μετρά στη χώρα μας εκατόν δέκα χρόνια ζωής. Το αντίστοιχο της πενθήμερης σαράντα πέντε. Τι συμβαίνει όταν οι ανάγκες της επιχείρησης επιβάλλουν, ενδεχομένως, εργασία και την έκτη μέρα της εβδομάδας (Σάββατο ή Κυριακή); Η απασχόληση είναι νόμιμη; Και, σε καταφατική περίπτωση, ποιες ρυθμίσεις την διέπουν; Ποιες οι υποχρεώσεις της επιχείρησης και ποιοι οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει;
Περί (της απώτερης) ιστορίας
Η περιορισμένη, κατ’ αριθμό ημερών, απασχόληση, είναι μια (πολύ) παλιά ιστορία: «Ἓξ ἡμέρας ἔργα καὶ ποιήσεις πάντα τὰ ἔργα σου. Τῇ δὲ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ σάββατα Κυρίῳ τῷ Θεῷ σου».
Το Σάββατο, κατά τον Μωσαϊκό νόμο και την εβραϊκή παράδοση, είναι ημέρα αφιερωμένη στο Θεό, την οικογένεια και την ανάπαυση. Επιβεβλημένη η απόλυτη αποχή από κάθε είδους εργασία. Αντίστοιχης σημασίας και η Κυριακή για τους Χριστιανούς μολονότι ήσσονος σημασίας οι σχετικοί περιορισμοί.
Η Κυριακή καθιερώθηκε ως αργία, αν και όχι καθολικά, από την κυβέρνηση του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. Ο σχετικός νόμος άρχισε να εφαρμόζεται στις 4 Ιανουαρίου του 1910.
Οι συγκεκριμένες ημέρες παρουσιάζουν, διαχρονικά, αυξημένο ενδιαφέρον και στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων. Αποτέλεσαν (και συνεχίζουν να αποτελούν-λογικώς αναμενόμενο) πεδίο αντιπαραθέσεων. Κάποιες φορές σφοδρών. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο και η καθιέρωση της Κυριακής αργίας στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία 1920. Οι Εβραίοι έμποροι το Σάββατο (φυσικά)δεν εργάζονταν. Η υποχρεωτική Κυριακή αργία τους επέβαλε, ουσιαστικά, πενθήμερο. Δεν υπήρχε αμφιβολία πως ήταν βλαπτική των οικονομικών τους συμφερόντων. Οι εντάσεις και έντονες αντιπαραθέσεις λογικώς αναμενόμενες.
Τα θεμέλια, όμως, της εξαήμερης εργασίας αποδείχθηκαν ισχυρά.
Η καθιέρωση του συστήματος της πενθήμερης απασχόλησης
Η καθιέρωση της πενθήμερης απασχόλησης δεν υπήρξε απόλυτη. Η Ε.Γ.Σ.Σ.Ε. της 26ης.02.1975 καθιέρωσε την πενθήμερη εργασία, η επιλογή της οποίας αφέθηκε «…εις την κρίσιν του εργοδότου» (άρθρο 6 §4).
Η ΠΝΠ/29.12.1980 (που κυρώθηκε με το ν. 1157/1981), προέβλεψε τη δυνατότητα καθιέρωσης του συστήματος πενθήμερης απασχόλησης ως υποχρεωτικού, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 3239/1955 (άρθρο 2). Μέσω, δηλαδή, συλλογικών συμβάσεων εργασίας (Σ.Σ.Ε.) και διαιτητικών αποφάσεων (Δ.Α.).
Η κατανομή του χρόνου εργασίας και, γενικά, τα χρονικά όρια εργασίας, είναι ζητήματα ιδιαίτερα σημαντικά. Μας έχουν, ήδη, απασχολήσει σε προηγούμενη αρθρογραφίας μας. (Ενδ.: Διευθέτηση Του Χρόνου Απασχόλησης: Το Οκτάωρο Είναι Μια Παλιά, Πολύ Παλιά, Ιστορία… και Διευθέτηση Του Χρόνου Απασχόλησης: Μια Νέα Οπτική, Απαλλαγμένη Από Αγκυλώσεις)
Η πενθήμερη εργασία έχει, σχεδόν, ταυτιστεί με τις πέντε εργάσιμες ημέρες της εβδομάδος. Όμως, οι εβδομαδιαίες ανάγκες των επιχειρήσεων δεν καλύπτονται, κατ’ ανάγκην, στις πέντε εργάσιμες ημέρες. Κάποιες φορές απαιτείται και μια έκτη. Η συγκεκριμένη (έκτη) ημέρα είναι, συνήθως, το Σάββατο.
Η εργασία κατά την έκτη ημέρα, στις περιπτώσεις εφαρμογής του συστήματος πενθήμερης απασχόλησης, δεν ρυθμίστηκε αμέσως νομοθετικά. Δημιουργήθηκαν, κατ’ αποτέλεσμα, διάφορες απόψεις σχετικά με την παροχή εργασίας κατά τη συγκεκριμένη ημέρα. Όσον αφορά, κυρίως, την οφειλόμενη αμοιβή του εργαζομένου.
Η εργασία κατά το Σάββατο
Η διχογνωμία
Το Σάββατο αποτελεί ημέρα υποχρεωτικής ανάπαυσης στις περιπτώσεις του συστήματος της πενθήμερης απασχόλησης. (Αντίστοιχα και οποιαδήποτε άλλη καθημερινή ημέρα-αριθμούμενη ως έκτη ημέρα απασχόλησης). Αυτή είναι μια θέση στην οποία όλοι συμφωνούσαν/συμφωνούν.
Διχογνωμία υπήρξε, ωστόσο, αναφορικά με την ένταξη ή μη της εργασίας κατά το Σάββατο στην εβδομαδιαία εργασία και, επιπρόσθετα, την προσμέτρησή της (ή μη) στις ώρες απασχόλησης των λοιπών πέντε εργάσιμων ημερών:
Το παρελθόν
Η μη επικρατούσα άποψη – Η απόρριψή της από την πλειοψηφία της νομολογίας
Μια σημαντική μερίδα της θεωρίας υποστήριξε την άποψη πως οι ώρες απασχόλησης το Σάββατο, πρέπει να προσμετρώνται στις ώρες απασχόλησης των λοιπών πέντε ημερών εργασίας.
Η άποψη αυτή βασίσθηκε στην ίδια την Ε.Γ.Σ.Σ.Ε. της 26ης.02.1975. Κι αυτό γιατί προέβλεψε το σύστημα της πενθήμερης εργασίας-χωρίς ωστόσο να καταργεί το σύστημα της εξαήμερης. Με άλλα λόγια: καθιέρωσε τη δυνατότητα της πενθήμερης απασχόλησης χωρίς, ταυτόχρονα, να απαγορεύει την εργασία κατά την έκτη μέρα.
Το Σάββατο διαφέρει από την Κυριακή, η οποία συνιστά ημέρα υποχρεωτικής αργίας. Στο πλαίσιο αυτό, το Σάββατο αποτελεί ημέρα κατά την οποία είναι δυνατό, νόμιμα, να παρέχεται εργασία, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζεται ως τέτοια και ως προς την αμοιβή του.
Κατά την ανωτέρω άποψη, ορθό ήταν οι ώρες απασχόλησης του Σαββάτου να προσμετρώνται στις ώρες εργασίας των λοιπών πέντε εργάσιμων ημερών. Επίσης και στον υπολογισμό του συνολικού εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας. Έτσι, οι ώρες εργασίας κατά το Σάββατο, καθώς προσετίθεντο στις ώρες εργασίας των λοιπών πέντε ημερών, οδηγούσαν σε υπέρβαση του συμβατικού (ή, κατά περίπτωση) του νομίμου ωραρίου. Συνιστούσαν, κατά συνέπεια, υπερεργασία ή υπερωριακή απασχόληση-με τις προβλεπόμενες, κατά περίπτωση, προσαυξήσεις (στις οποίες σε προηγούμενη αρθρογραφία μας αναφερθήκαμε).
Η επικρατήσασα άποψη στη νομολογία και η ανάγκη παρέμβασης του νομοθέτη.
Η προαναφερθείσα άποψη δεν επικράτησε στη νομολογία.
Με βάση την άποψη που επικράτησε (ενδ.: 268/2016 ΕφΠειρ), η εργασία του μισθωτού κατά το Σάββατο, ως έκτη ημέρα στην πενθήμερη απασχόληση, δεν συνιστά υπερεργασία ή υπερωριακή εργασία. Εκτός κι αν υπερβαίνει το ανώτατο όριο ημερήσιας απασχόλησης και μόνον για το τμήμα της ενδεχόμενης υπέρβασης. Ακόμη και στις περιπτώσεις που κάποιο (πρωτοβάθμιο ή δευτεροβάθμιο) δικαστήριο την εφάρμοσε, το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο επενέβη.
Ενδεικτικά, με την υπ’ αριθμ. 312/2010 απόφασή του, ο Άρειος Πάγος έκρινε: «Με την κρίση του αυτή το Εφετείο… δηλαδή με το να δεχθεί ως ισχύον στην προκείμενη περίπτωση, βάσει συμφωνίας, το σύστημα εξαήμερης εβδομαδιαίας εργασίας και ακολούθως, με το να χαρακτηρίσει ως παράνομη υπερωρία την ημερήσια απασχόληση των αναιρεσιβλήτων κατά την ένατη ώρα και με το να συνυπολογίσει τις ώρες απασχολήσεως κατά τα Σάββατα για τον προσδιορισμό των ωρών υπερεργασίας, παραβίασε… ουσιαστικού δικαίου διατάξεις…».
Έτσι, με βάση την κρατήσασα θέση της νομολογίας, η (εκούσια ή εξαναγκασμένη) παροχή εργασίας κατά τα Σάββατα απαγορεύεται από κανόνες δημοσίας τάξης. Κι αυτό γιατί είναι ημέρα υποχρεωτικής ανάπαυσης λόγω εξάντλησης του πενθημέρου. Ως εκ τούτου: άκυρη. Μια τέτοια λοιπόν, άκυρη, παροχή εργασίας δεν γεννά υποχρέωση καταβολής του οφειλόμενου ημερομισθίου ή του αναλογούντος τμήματος του μισθού. Κατ’ αποτέλεσμα, η αξίωση του εργαζόμενου περιορίζεται στην είσπραξη από τον εργοδότη της ωφέλειας του τελευταίου από την παροχή της άκυρη εργασίας του. Η αξίωση αυτή βάση έχει τις αρχές και διατάξεις του αδικαιολόγητου πλουτισμού-άρθρα 904 επ. ΑΚ. Η ωφέλεια, εν προκειμένω, «…συνίσταται στις αποδοχές που ο εργοδότης θα κατέβαλλε σε άλλον μισθωτό, τον οποίο θ` απασχολούσε εγκύρως υπό τις ίδιες συνθήκες με τον ακύρως εργασθέντα κατά τον ως άνω χρόνο, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι προσωπικές περιστάσεις του τελευταίου.» (Ενδ.: 191/2011 ΑΠ).
Η συγκεκριμένη άποψη όμως, δημιουργούσε ένα πρόβλημα. Κατέληγε στη σοβαρότατη απομείωση της επιβάρυνσης του (παρανομήσαντος) εργοδότη. Κι ακόμα περισσότερο: σε κόστος απαλλαγμένο από τις προσαυξήσεις των υπερβάσεων των χρονικών ορίων εργασίας.
Το δεδομένο αυτό κατέστησε αναπόφευκτη την παρέμβαση του νομοθέτη.
Το παρόν: Η (αυτοτελής) ρύθμιση για την εργασία την έκτη ημέρα κατά παράβαση του πενθημέρου.
Η επίλυση της διχογνωμίας
Η παραπάνω διχογνωμία βασάνισε την ελληνική έννομη τάξη για μια τεσσαρακονταπενταετία. Μόλις το 2010 ο νομοθέτης αποφάσισε να διαχειριστεί και αντιμετωπίσει το πρόβλημα.
Η σχετική διάταξη (άρ. 8 ν. 3846/2010) όρισε πως: «Η εργασία, που παρέχεται την έκτη ημέρα της εβδομάδος, κατά παράβαση του συστήματος πενθήμερης εργασίας, ανεξάρτητα από τις προβλεπόμενες κυρώσεις, αμείβεται με το καταβαλλόμενο ημερομίσθιο προσαυξημένο κατά 30%». Από τη ρύθμιση αυτή εξαιρέθηκαν όσοι εργάζονται σε ξενοδοχειακές και επισιτιστικές επιχειρήσεις.
Με βάση τη συγκεκριμένη νομοθετική παρέμβαση, η εργασία κατά την 6η ημέρα επί πενθημέρου παραμένει παράνομη, εφόσον αντίκειται σε νόμο ή κανονιστικό όρο Σ.Σ.Ε. ή Δ.Α. Συνεπώς άκυρη. Επομένως, ορθότερο θα ήταν να γίνεται λόγος για «αποζημίωση» και όχι «αμοιβή» της συγκεκριμένης απασχόλησης (:5618/2019 ΕφΑθ).
Με δυο λόγια…
Μέχρι τις 10.5.2010, όσοι εργάζονταν το Σάββατα δικαιούνταν αποζημίωση με βάση τις διατάξεις για τον αδικαιολόγητο πλουτισμό. Καμιά προσαύξηση.
Από 11.05.2010, όσοι εργάζονται το Σάββατο (ως έκτη ημέρα της εβδομάδας), δικαιούνται προσαύξηση 30% στο ημερομίσθιο τους (ενδ.: 493/2019 ΑΠ, 46/2018 ΕφΘεσ, 456/2019 ΕφΛαρ).
Η ποινική διάσταση
Το σύστημα πενθήμερης απασχόλησης, όπως ανωτέρω αναφέρθηκε, είναι δυνατό να συμφωνηθεί ως υποχρεωτικό με όρο Σ.Σ.Ε. ή Δ.Α. Η παράβασή της επισύρει τις ποινικές κυρώσεις του άρθρου 21 ν. 1876/1990 («χρηματική ποινή 200.000 δραχμών τουλάχιστον»).
Η διοικητική διάσταση
Η μη καταβολή της (προσαυξημένης κατά 30%) αμοιβής εργασίας που παρέχεται, κατά παράβαση του πενθημέρου, κατά την έκτη μέρα της εβδομάδας, επισύρει διοικητικό πρόστιμο ανά θιγόμενο εργαζόμενο 800€ (ΥΑ 60201/Δ7.1422/31.12.19, ΦΕΚ τ. Β’ 4997/31.12.19).
Η εργασία κατά την Κυριακή ως έκτη ημέρα απασχόλησης
Γενικά
Είδαμε ήδη πως στο σύστημα της πενθήμερης εργασίας η έκτη ημέρα είναι, συνήθως, το Σάββατο. Είναι δυνατό, ασφαλώς, να είναι και οποιαδήποτε άλλη εργάσιμη ημέρα. Ενδεχομένως και η Κυριακή.
Η παροχή όμως εργασίας κατά την Κυριακή έχει ιδιαίτερη ρύθμιση. Τόσο στο σύστημα της πενθήμερης απασχόλησης όσο και στο σύστημα της εξαήμερης όμοιας.
Η εργασία κατά την Κυριακή δεν δημιούργησε αντίστοιχες διχογνωμίες με αυτές της παροχής εργασίας κατά το Σάββατο.
Η εργασία (και η αμοιβή της) κατά την Κυριακή, και τις λοιπές αργίες, απασχόλησε πολύ νωρίς τον Έλληνα νομοθέτη. Γρήγορα έτυχε αυτόνομης ειδικής και ανεξάρτητης ρύθμισης που δεν συσχετίζεται με το ωράριο των λοιπών εργάσιμων ημέρων (βλ. υπ’ αριθμ. 8900/1946 ΚΥΑ «περί καθορισμού αυξημένης αμοιβής εις τους εργαζομένους εν γένει κατά τας Κυριακάς και Εορτάς», όπως ερμηνεύθηκε με την υπ’ αριθμ. 25825/1951 ΚΥΑ, άρ. 2 του ν. 435/1976 και άρ. 10 παρ. 1 του Β.Δ. 748/1966).
Ειδικότερα: Η Κυριακή ως ημέρα υποχρεωτικής αργίας
Όπως, ήδη, αναφέραμε, η Κυριακή αποτελεί ημέρα υποχρεωτικής αργίας. Ως εκ τούτου, η απασχόληση κατά την ημέρα αυτή απαγορεύεται ρητά. Ωστόσο, ο νόμος προβλέπει και ορισμένες εξαιρέσεις από την ανωτέρω απαγόρευση για συγκεκριμένα είδη εργασίας (άρθρο 2 & 7 Β.Δ. 748/1966).
Οι ώρες εργασίας κατά την Κυριακή δεν συναριθμούνται στις ώρες παρεχόμενης εργασίας κατά τις λοιπές ημέρες της εβδομάδος. Δεν λαμβάνονται υπόψη, επομένως, για τη διαπίστωση τυχόν υπέρβασης του συμβατικού ή νόμιμου ωραρίου και την εξεύρεση τυχόν υπερεργασίας ή υπερωριακής απασχόλησης. Ωστόσο, σε περίπτωση που λάβει χώρα υπέρβαση του νόμιμου ημερήσιου ωραρίου για την ημέρα της Κυριακής (δηλ. οκτώ ώρες), οι επιπλέον ώρες συνιστούν υπερωριακή απασχόληση.
Η αντιπαροχή της απασχόλησης την Κυριακή
Η απασχόληση κατά την Κυριακή (νόμιμη ή παράνομη), αμείβεται με προσαύξηση 75%. Η προσαύξηση πραγματοποιείται επί του νόμιμου (όχι καταβαλλόμενου) ωρομισθίου. Παράλληλα, σε περίπτωση που η απασχόληση υπερβαίνει τις 5 ώρες, ο εργαζόμενος δικαιούται αναπληρωματική ανάπαυση, διάρκειας 24 συνεχών ωρών, σε άλλη εργάσιμη ημέρα της «…αρξαμένης την Κυριακήν εβδομάδος».
Ανάλογα με τον τρόπο αμοιβής του εργαζομένου, οι αποδοχές του για την απασχόλησή του κατά την Κυριακή υπολογίζονται ως εξής:
Ημερομίσθιο: Όσοι αμείβονται με ημερομίσθιο, ανεξάρτητα με την προσαύξηση του 75% που λαμβάνουν, δικαιούνται και αμοιβή αντίστοιχη με τις ώρες που εργάσθηκαν κατά την Κυριακή. Η αμοιβή αυτή είναι ανεξάρτητη με την παροχή ή μη αναπληρωματικής ανάπαυσης.
Μισθός: Όσοι αμείβονται με μισθό δεν δικαιούνται, καταρχήν, άλλη αμοιβή, πέραν της προσαύξησης. Ο λόγος είναι ότι το ημερομίσθιό τους κατά την Κυριακή συμπεριλαμβάνεται στο μισθό. Προϋπόθεση, βέβαια, της συμπερίληψης συνιστά η παροχή της υποχρεωτικής αναπληρωματικής 24ωρης ανάπαυσης σε άλλη εργάσιμη ημέρα της επόμενης από την επίμαχη Κυριακή εβδομάδα.
Ειδάλλως, η παροχή εργασίας και τις πέντε (ή έξι αναλόγως του συστήματος εργασίας) εργάσιμες ημέρες της επόμενης εβδομάδας είναι παράνομη για μια από τις ημέρες αυτές, διότι προσκρούει σε διάταξη δημόσιας τάξης (άρθρο 10 §1 Β.Δ. 748/1996). Ως εκ τούτου, ο εργοδότης υποχρεούται στην περίπτωση αυτή να αποδώσει στον εργαζόμενο την ωφέλεια που αποκόμισε από την απασχόλησή του, βάσει των διατάξεων του αδικαιολόγητου πλουτισμού. Η ωφέλεια αυτή, ανέρχεται κατά τη νομολογία, στο 1/25 του καταβαλλόμενου μισθού. Δηλ. σε ό,τι ο εργοδότης θα κατέβαλε στον ίδιο εργαζόμενο αν εργαζόταν σε ημέρα μη αναπαύσεως, χωρίς την προσαύξηση της υπερεργασίας άλλων ημερών και της αναλογίας επιδομάτων αδείας και εορτών (ΑΠ 191/2011, 339/2011, 436/2010, 1117/2017).
Η προσαύξηση σε ποσοστό 75% του νόμιμου ωρομισθίου καταβάλλεται και στις περιπτώσεις απασχόλησης κατά τις λοιπές προβλεπόμενες ως ημέρες υποχρεωτικής αργίας. Ωστόσο, δεν υφίσταται η υποχρέωση παροχής υποχρεωτικής ανάπαυσης.
Οι ρυθμίσεις που αφορούν την εργασία κατά τα Σάββατα (ενδεχομένως και τις Κυριακές) θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν, ήδη, παρωχημένες.
Σε περιόδους ύφεσης, όπως η τρέχουσα, ιδιαίτερα σημαντική αποδεικνύεται η διάσωση θέσεων εργασίας. Οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης αποτελούν λύση. Θα αποδειχθούν, άραγε, επαρκείς;
Τις περισσότερες φορές η ζωή είναι εκείνη που διαμορφώνει τις ανάγκες για νομοθετικές προσαρμογές. Η νομοθεσία «τρέχει», κατά βάση-ασθμαίνοντας, να τις καλύψει. Η διευθέτηση του χρόνου απασχόλησης αποτελεί, ήδη, μια ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Το ρυθμιστικό πεδίο έτοιμο.
Για ποιον λόγο άραγε να μην εντάσσαμε τη δυνατότητα διάχυσης/διευθέτησης του χρόνου απασχόλησης και κατά το Σάββατο; Ενδεχομένως και κατά την Κυριακή; (Τηρώντας όμως, πάντοτε, με ευλάβεια τα όρια που η Ευρωπαϊκή Νομοθεσία ορίζει)
Δεν θα ήταν, άραγε, ένα εργαλείο διαφύλαξης και ενίσχυσης των θέσεων εργασίας;
Ένα εργαλείο ενίσχυσης της επιχειρηματικής δραστηριότητας;
Ένα εργαλείο ανάκαμψης και, στη συνέχεια, ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας;
Το πρόγραμμα SURE της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το ΣΥΝ-Εργασία της χώρας μας έχουν ορατό πέρας.
Η αναζήτηση μονιμότερων λύσεων αποτελεί ευθύνη καθεμιάς επιχείρησης και, αυτονοήτως, της ελληνικής κυβέρνησης και του έλληνα νομοθέτη.
Ας μην αφήσουμε τα πράγματα στην τύχη τους…
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 7 Ιουνίου 2020.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.