Η πρώτη αναφορά στο θέμα της απόσβεσης του κεφαλαίου ανάγεται στο 1920-στο αρχικό κείμενο του προϊσχύσαντος νόμου για τις ανώνυμες εταιρείες (:ν. 2190/1920). Ο Πατριάρχης του Δικαίου των Ανωνύμων Εταιρειών Ι. Πασσιάς στον πρώτο τόμο του μνημειώδους έργου του (:«Το Δίκαιον της Ανωνύμου Εταιρείας») αναφερόταν σ’ αυτόν δίνοντας και την ιστορική του διάσταση.
Η νομοθετική ρύθμιση του συγκεκριμένου θέματος, μετά τη συστηματικότερη πλέον αντιμετώπισή του (στη δεύτερη φάση της «ζωής» του), πλησιάζει την τριακονταπενταετία. Όμως, παρά την εκατονταετή ζωή του ο εν λόγω θεσμός είναι, εν τούτοις, από τους ελάχιστα γνωστούς και αξιοποιημένους θεσμούς στο δίκαιο των ανωνύμων εταιρειών. Κι όσο ελάχιστα γνωστός είναι τόσο ξεχωριστά επωφελής θα μπορούσε να αποδειχθεί για τους μετόχους. Και τούτο γιατί στη χώρα μας «μπερδεύουμε» (συχνά-χωρίς αληθινά να χρειάζεται), την τσέπη μας με το ταμείο της επιχείρησής μας μολονότι υπάρχουν κι άλλοι νόμιμοι (κι όχι μόνον νομότυποι) τρόποι για την μεταφορά ρευστότητας από το ταμείο εκείνης (:της ανώνυμης εταιρείας) στην τσέπη εκείνου (:του μετόχου). Στους ευρύτερα γνωστούς νόμιμους τρόπους θα μπορούσε κάποιος να συμπεριλάβει τη διανομή κερδών και τη μείωση του μετοχικού κεφαλαίου.
Τι είναι λοιπόν η απόσβεση του κεφαλαίου; Συνιστά, άραγε, μείωση;
Ένας από τους νόμιμους τρόπους μεταφοράς ρευστότητας από το ταμείο της επιχείρησης είναι κι αυτός της απόσβεσης του μετοχικού κεφαλαίου. Ο νομοθέτης «αισθάνθηκε» την ανάγκη (αν και, ως γνωστόν, ανάλγητος) να σημειώσει, σε μια αυτοτελή-ξεχωριστή παράγραφο της σχετικής διάταξης, πως «η απόσβεση δεν συνιστά μείωση του κεφαλαίου». Γιατί όμως χρειάσθηκε να κάνει τη συγκεκριμένη αποσαφήνιση; Εύλογο, καθώς το ερώτημα «δηλαδή μείωση;» δημιουργήθηκε στον καθένα από εμάς όταν για πρώτη φορά ήρθαμε σε επαφή με το συγκεκριμένο θεσμό.
Η απόσβεση λοιπόν του μετοχικού κεφαλαίου ΔΕΝ συνιστά μείωσή του. Η μείωση του μετοχικού κεφαλαίου έχει σαν αποτέλεσμα την αναδιαμόρφωσή του-την απομείωσή του δηλ. κατά το ποσό που αποφασίσθηκε από τη Γενική Συνέλευση και τον προσδιορισμό του σε ένα νέο, χαμηλότερο, ύψος.
Σημαντικό να επαναληφθεί πως με την απόσβεση ΔΕΝ επηρεάζεται το μετοχικό κεφάλαιο, το οποίο παραμένει σταθερό και μετά την απόσβεση.
Οι προϋποθέσεις της απόσβεσης
Οι προϋποθέσεις για την απόσβεση (μερική ή ολική του κεφαλαίου) είναι, μόλις, δύο:
(α) Για την έναρξη της σχετικής διαδικασίας: Απόφαση της Γενικής Συνέλευσης είτε με αυξημένη απαρτία και πλειοψηφία είτε (εφόσον υπάρχει σχετική καταστατική πρόβλεψη) με απλή απαρτία και πλειοψηφία και
(β) Για την υλοποίηση της σχετικής απόφασης: Η χρησιμοποίηση αποθεματικών ή ποσών από τα κέρδη της τρέχουσας χρήσης (βλ. αμέσως κατωτέρω).
Η υλοποίηση της απόσβεσης
Η απόσβεση υλοποιείται, κατά τη διατύπωση του νόμου, με καταβολή στους μετόχους του συνόλου ή μέρους της ονομαστικής αξίας των μετοχών τους. Η συγκεκριμένη όμως καταβολή λαμβάνει χώρα (όχι με απομείωση του κεφαλαίου αλλά) με τη χρησιμοποίηση σχηματισμένων ειδικών αποθεματικών τα οποία είναι δυνατό να διανεμηθούν. Εκ περισσού να σημειωθεί πως η συγκεκριμένη καταβολή βεβαίως θα ήταν δυνατό να λάβει χώρα και από το υπόλοιπο κερδών της χρήσης μετά τη διανομή του πρώτου μερίσματος, το σχηματισμό του τακτικού αποθεματικού και (αυτονοήτως) την πληρωμή του αναλογούντος φόρου. Επειδή ακριβώς τα χρήματα που καταβάλλονται στο μέτοχο στο πλαίσιο της απόσβεσης δεν λαμβάνονται από το μετοχικό κεφάλαιο, θεωρείται μάλλον ατυχής η ονοματοδοσία της (:«απόσβεση κεφαλαίου»). Μάλλον ορθά καθώς είναι εκείνη που δημιουργεί τον προαναφερθέντα προβληματισμό (:«δηλαδή μείωση;»).
Οι ωφελούμενοι και το «τίμημα»
Με την απόσβεση δεν ωφελούνται (κατ’ ανάγκη) όλοι οι μέτοχοι. Με την απόσβεση είναι δυνατή η μεταφορά ρευστότητας από την εταιρεία είτε σε όλους είτε/και σε συγκεκριμένο/ους, μόνον, μέτοχο/μετόχους.
Λέγεται πώς «όλα στη ζωή έχουν ένα τίμημα». Ανεξάρτητα αν κάποιος υιοθετεί τη συγκεκριμένη θέση-γενικά, ξεκάθαρο είναι το «τίμημα» στη συγκεκριμένη περίπτωση: Οι μέτοχοι των οποίων οι μετοχές έχουν αποσβεστεί διατηρούν μεν τα δικαιώματά τους από τη μετοχική σχέση όχι όμως κι εκείνα που αναφέρονται στη συμμετοχή τους στη διανομή του πρώτου μερίσματος και στο δικαίωμά τους για την επιστροφή της εισφοράς τους, σε περίπτωση εκκαθάρισης της εταιρείας.
Επομένως: Το δικαίωμα στο πρώτο μέρισμα περιορίζεται σ’ εκείνες μόνον από τις μετοχές για τις οποίες δεν έχει λάβει χώρα απόσβεση της ονομαστικής τους αξίας. Το υπερβάλλον του ελαχίστου μερίσματος κατανέμεται στο σύνολο των μετοχών, μεταξύ αυτών και εκείνες των οποίων έχει αποσβεσθεί η ονομαστική τους αξία. Κι όσον αφορά το δικαίωμα στη διανομή του προϊόντος της εκκαθάρισης, προηγούνται οι λοιπές μετοχές (πλην εκείνων για τις οποίες η απόσβεση) και, ακολούθως, το υπερβάλλον κατανέμεται στο σύνολο, ανεξαιρέτως, των μετοχών (επομένως και σ’ εκείνες των έχουν αποσβεσθεί η ονομαστική τους αξία).
Ο διαχωρισμός των μετοχών
Μετά την απόσβεση της ονομαστικής αξίας κάποιων μετοχών τα μετοχικά τους δικαιώματα διαφοροποιούνται (καλύτερα: απομειώνονται) έναντι των υπολοίπων. Η προστασία των δικαιωμάτων των υπολοίπων μετοχών και των καλόπιστων τρίτων επιβάλλει (αν και δεν υπάρχει σχετική πρόβλεψη στο νόμο) δύο, εναλλακτικές, επιλογές: (α) την ακύρωση των παλαιών (εχόντων πλήρη δικαιώματα) μετοχικών τίτλων σε συνδυασμό την έκδοση νέων-με σχετική σημείωση στο σώμα τους ή, απλούστερα, (β) τη σημείωση στο σώμα των συγκεκριμένων μετοχών της απόσβεσης της ονομαστικής τους αξίας.
Σε κάθε περίπτωση, οι νέες μετοχές (αποδυναμωμένες κατά τα προαναφερθέντα δικαιώματα) καλούνται στην πράξη και την επιστήμη (ακατανόητο όμως γιατί) «μετοχές επικαρπίας»-συμπληρωματικά με τον προσδιορισμό τους ως κοινών ή προνομιούχων (δηλ.: «κοινές μετοχές επικαρπίας» ή, κατά περίπτωση, «προνομιούχες μετοχές επικαρπίας»).
Η συμμετοχή των «μετοχών επικαρπίας» σε ενδεχόμενη μείωση του μετοχικού κεφαλαίου
Το σχετικό ερώτημα τέθηκε στον γράφοντα, σε περισσότερες από μία περιπτώσεις, από επιχειρηματίες οι οποίοι με περισσό ενδιαφέρον άκουγαν την περιγραφή του συγκεκριμένου θεσμού. Είναι αλήθεια πως το συγκεκριμένο θέμα δεν φαίνεται να έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τη θεωρία και νομολογία. Με αφορμή την επανάληψη του σχετικού θεσμού στο νέο νόμο για τις ανώνυμες εταιρείες αλλά και τις συζητήσεις του προηγουμένου εδαφίου ακούστηκαν διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Δεν διατηρώ οποιαδήποτε επιφύλαξη πως η ορθότερη είναι αυτή που αναγνωρίζει το δικαίωμα συμμετοχής των μετοχών επικαρπίας σε επιγενόμενη μείωση του μετοχικού κεφαλαίου, η οποία λαμβάνει χώρα με απόδοση τμήματος του κεφαλαίου στους μετόχους. Η επιχειρηματολογία προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση έχει δύο πολύ σοβαρούς άξονες:
(α) Η (μη επιδεχόμενη αμφισβήτησης) διατύπωση του νόμου, η οποία αναφέρεται, περιοριστικά, στα δικαιώματα τα οποία στερούνται οι μετοχές επικαρπίας (μεταξύ των οποίων δεν αναφέρεται το δικαίωμα συμμετοχής τους σε επιγενόμενη μείωση με απόδοση τμήματος του κεφαλαίου στους μετόχους) και
(β) Το γεγονός ότι η απόδοση στους μετόχους του προϊόντος της απόσβεσης λαμβάνει χώρα είτε με χρησιμοποίηση ειδικών αποθεματικών, των οποίων είναι επιτρεπτή η διανομή είτε με χρησιμοποίηση κερδών της τρέχουσας χρήσης μετά το πρώτο μέρισμα και το σχηματισμό του τακτικού αποθεματικού-επομένως δεν χρησιμοποιείται ο λογαριασμός «μετοχικό κεφάλαιο», ο οποίος (ούτως ή άλλως) παραμένει αναλλοίωτος μετά την απόσβεση.
Η «επαναφορά» των μετοχών επικαρπίας στο πριν την απόσβεση καθεστώς
Ένα ακόμα, εξαιρετικά ενδιαφέρον, ερώτημα που δέχθηκε ο γράφων σε μια από τις παρουσιάσεις του συγκεκριμένου θεσμού είναι το ενδεχόμενο να επανέλθουν οι μετοχές επικαρπίας στο προϋφιστάμενο καθεστώς τους. Το ερώτημα αυτό (λόγω και της περιορισμένης εφαρμογής του θεσμού) δεν φαίνεται να έχει απασχολήσει τη νομολογία-ουδεκάν τη θεωρία. Για την απάντηση όμως με (σχετική) ευκολία θα μπορούσαμε να τοποθετηθούμε καταφατικά (υπέρ, δηλ. του επιτρεπτού) στη βάση της παραδοχής πως ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν είναι ένα απαγορευτέο, από το νόμο. Εντούτοις επιφυλάξεις διατυπώνονται όσον αφορά την λογιστική διαχείριση του όλου θέματος καθώς η επιστροφή (οριστικώς) διανεμηθέντων αποθεματικών δεν φαίνεται να είναι μια αποδεκτή λύση.
Εν κατακλείδι
Ο θεσμός της απόσβεσης του μετοχικού κεφαλαίου είναι ένας παλαιός θεσμός του δικαίου των ανωνύμων εταιρειών. Δεδομένου όμως ότι δεν έχει καταστεί ευρύτερα γνωστός δεν έχει τύχει της δέουσας προσοχής σε επιστημονικό και, κυρίως, σε επιχειρηματικό επίπεδο. Κατ’ αποτέλεσμα: δεν έχει αρκούντως αξιοποιηθεί. Από όσα όμως παραπάνω εκτίθενται δεν εκτιμώ πως απομένει οποιαδήποτε αμφιβολία σχετικά με τη χρησιμότητά του ή τη δυνατότητα πολυεπίπεδης αξιοποίησής του υπέρ των μετόχων της ανώνυμης εταιρείας.
Σταύρος Κουμεντάκης
Senior Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση αυτού του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 14 Απριλίου 2019.
