Σε σειρά προηγούμενων άρθρων μας, μας απασχόλησε, ήδη, η «ενδοεταιρική» (εσωτερική) ευθύνη εκείνων που διοικούν την ΑΕ -έναντι αυτής- σε περίπτωση παράβασης των καθηκόντων τους. Στο πλαίσιο της ευθύνης αυτής, ασχοληθήκαμε με την άσκηση της εταιρικής αγωγής, με πρωτοβουλία του ΔΣ. Και, σε περίπτωση αδράνειας, άρνησης ή αδυναμίας του, με πρωτοβουλία των μετόχων. Δεν είναι, όμως, ήσσονος σημασίας και η άλλη πλευρά του ίδιου νομίσματος: η «εξωτερική» ευθύνη των διοικητών της ΑΕ (αυτή τη φορά) για την άμεση ζημία μετόχων ή τρίτων εξαιτίας της (παράνομης και υπαίτιας) δράσης τους. Περί αυτής το παρόν.
Γενικές Παρατηρήσεις – Σκοπός της Ρύθμισης
Με την άσκηση της εταιρικής αγωγής εξυπηρετείται (αποκλειστικά) το συμφέρον της εταιρείας για την αποκατάσταση της ζημίας που η ίδια υπέστη από πταίσμα διοικητικού της οργάνου κατά τη διοίκηση των εταιρικών της υποθέσεων.
Οι διατάξεις του νόμου για τις ΑΕ που σχετίζονται με τις αξιώσεις της εταιρείας έναντι των υπαίτιων για την περιουσιακή της ζημία διοικητών της (άρ. 102 επ. ν. 4548/2018) καθόλου δεν θίγουν την ευθύνη των τελευταίων στην περίπτωση πρόκλησης άμεσης ζημίας σε μετόχους της ή τρίτους (άρ. 107). Επίσης, ούτε την ευθύνη τους για πρόκληση ή παρέλκυση της πτώχευσης (βλ. Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 107).
Ανεξάρτητα, λοιπόν, από την ύπαρξη ενδοεταιρικής ευθύνης μελών του ΔΣ (και τυχόν υποκαταστάτων-άρ. 87) ευθύνονται, προσωπικά, (και) για την αποκατάσταση της «άμεσης» ζημίας που έχουν τυχόν προκαλέσει σε μετόχους ή τρίτους. Στην έννοια των τρίτων εμπίπτουν πρόσωπα με τα οποία η εταιρεία, συνήθως, θα έχει ήδη συνάψει (ή/και όχι) συναλλακτικές σχέσεις. Ενδεικτικά: εργαζόμενοι, προμηθευτές, πελάτες κ.ο.κ. Εντάσσονται, επιπλέον, οι εταιρικοί δανειστές, καθώς και οι ανταγωνιστές (:ιδίως για παραβάσεις του δικαίου του αθέμιτου ανταγωνισμού).
Η ΑΕ δεν έχει, επομένως, τη δυνατότητα να αποκλείσει μια τέτοια (έναντι τρίτων) ευθύνη των διοικητών της. Ούτε, φυσικά, και να αποκλείσει την έγερση αποζημιωτικών αξιώσεων από τρίτους που ζημιώθηκαν από τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Καμιά αξία δεν θα είχαν, προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, εταιρικές αποφάσεις για την άσκηση (ή μη) εταιρικής αγωγής ούτε και η έγκριση (ή μη) της συνολικής διαχείρισης του ΔΣ (:για την οποία επόμενη αρθρογραφία μας).
Να διευκρινιστεί εδώ πως η σχετική ρύθμιση του νόμου, για την έναντι τρίτων ευθύνη των διοικητών της ΑΕ (άρ. 107) δεν εισάγει ειδικότερη/ιδιαίτερη περίπτωση ευθύνης τους κι ούτε αποτελεί νομική βάση θεμελιωτική της ευθύνης τους. Αποσαφηνίζει το, μάλλον, αυτονόητο: στην περίπτωση που η ΑΕ αποφασίσει να στραφεί (ή όχι) κατά των διοικητών της, να εγκρίνει τη διαχείρισή τους ή/και να τους «απαλλάξει από κάθε ευθύνη» καθόλου δεν επηρεάζονται οι τρίτοι βλαπτόμενοι-ακόμα κι αν είναι μέτοχοι της.
Ευθύνη Διοικητών & Ευθύνη ΑΕ: Νομικές Βάσεις & Ερείσματα
Με βάση και όσα παραπάνω αναφέρθηκαν, η έναντι τρίτων (και μετόχων) ευθύνη εκείνων που διοικούν την ΑΕ πρέπει να αναζητείται και να θεμελιώνεται με νομικές βάσεις εκτός του νόμου για τις ΑΕ. Συνηθέστερη, στην πράξη, είναι η περίπτωση της αποζημιωτικής ευθύνης από αδικοπραξία (914-919 ΑΚ). Αποζημιωτική, επίσης, ευθύνη συντρέχει, κάποιες φορές, σε περίπτωση ζημίας που προκλήθηκε από ακύρωση δικαιοπραξίας (145ΑΚ), αυτοδικία (283ΑΚ), κατάσταση ανάγκης (286 ΑΚ).
Η ευθύνη, ωστόσο, δεν περιορίζεται στους προσωπικά υπευθύνους διοικητές της ΑΕ. Η ευθύνη εκτείνεται και εις βάρος της ίδιας της εταιρείας (άρ 71 ΑΚ). Με βάση, εξάλλου, την οργανική θεωρία, τα διοικητικά όργανα της ΑΕ διεξάγουν με δική τους πρωτοβουλία μεν τις υποθέσεις της, ενσαρκώνουν, όμως-ταύτοχρονα, τη βούληση της εταιρείας (βλ. άρ. 65, 67, 68 ΑΚ).
Δεν επέρχεται, πάντως, στην περίπτωση αυτή μεταβίβαση της ευθύνης αποκλειστικά στην ΑΕ. Ιδρύεται πρόσθετη ευθύνη της μαζί μ’ εκείνη του υπαίτιου, κατά περίπτωση, νόμιμου εκπροσώπου (25/2000 ΑΠ, 594/2022 ΕφΠειρ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Η ευθύνη του τελευταίου είναι, πάντοτε, ανεξάρτητη και αυτοτελής (αφού, άλλωστε, στηρίζεται σε διαφορετικές νόμιμες βάσεις). Η έκταση των ευθυνών της ΑΕ και του υπαίτιου οργάνου της -κατά συνέπεια και ο βαθμός ικανοποίησης των απαιτήσεων- είναι δυνατό να διαφοροποιείται ανάμεσά τους.
Ίδρυση Εις Ολόκληρον Ευθύνης Διοικητών & ΑΕ: Προϋποθέσεις
Για την επίρριψη αποζημιωτικής ευθύνης (και) στην εταιρεία για ζημιογόνα πράξη ή παράλειψη οργάνων της, απαιτείται, καταρχήν, η συνδρομή σειράς προϋποθέσεων (1885/2014 ΑΠ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Ειδικότερα:
(α) Ενέργεια (:θετική πράξη ή παράλειψη) προσώπων με (οργανική) εξουσία εκπροσώπησης της εταιρείας: (λ.χ. μέλη ΔΣ και υποκατάστατα-άρ. 87). Να σημειωθεί εδώ πως ευθύνη της εταιρείας υπάρχει ακόμη κι εάν το υπαίτιο πρόσωπο έχει, απλώς, αντιπροσωπευτική εξουσία (που δεν πηγάζει από τον νόμο ή το καταστατικό)˙ ενδεικτικά: η περίπτωση υψηλόβαθμου υπαλλήλου σε υποκατάστημα (1885/2014 ΑΠ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Στην τελευταία περίπτωση, η αποζημιωτική ευθύνη θα θεμελιώνεται σε διαφορετικές νομικές βάσεις (:άρ. 922, 926 ή και 334 ΑΚ).
(β) Ύπαρξη «εσωτερικής» αιτιώδους συνάφειας: Η ζημιογόνος ενέργεια θα πρέπει να έλαβε χώρα κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του εκάστοτε αρμόδιου και υπεύθυνου οργάνου. Αιτιώδης συνάφεια θεμελιώνεται ακόμη κι εάν το υπεύθυνο πρόσωπο (μέλος ΔΣ/υποκατάστατο) ενήργησε καθ’ υπέρβαση των καθηκόντων του ή κατά κατάχρηση των εξουσιών του. Ευθύνη όμως της εταιρείας δεν τεκμηριώνεται στην περίπτωση που οι ζημιογόνες πράξεις ή παραλείψεις έλαβαν χώρα (απλώς) επ’ ευκαιρία ή εξ αφορμής των ανατεθειμένων καθηκόντων και αφορούσαν αποκλειστικά το πρόσωπο του νόμιμου εκπροσώπου (1498/2004 ΑΠ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
(γ) Τρόπος δράσης που δεν οδηγεί σε δικαιοπρακτική παράβαση (:λ.χ. αθέτηση συμβατικών υποχρεώσεων-1498/2004 ΑΠ, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Απαιτείται, αντίθετα, πλήρωση των νομικών προϋποθέσεων που γεννούν αποζημιωτική ευθύνη σε βάρος του υπαιτίου (λ.χ. και συνήθως: 914 επ. ΑΚ. Επίσης: 143, 283, 286 ΑΚ). Επισημαίνεται, επιπλέον, ότι ο παράνομος χαρακτήρας της συμπεριφοράς ενδέχεται να μην συντρέχει, αποκλειστικά και μόνο, σε περίπτωση παράβασης συγκεκριμένου κανόνα δικαίου. Αρκεί, αντίθετα, δράση (ή παράλειψη) κατά τρόπο αντίθετο προς το γενικότερο πνεύμα δικαίου και τις επιταγές της έννομης τάξης. Παρανομία, συνεπώς, θα στοιχειοθετείται και ευθύνη, κατά συνέπεια, θα δημιουργείται ακόμη και σε περίπτωση παράβασης της γενικής υποχρέωσης πρόνοιας και ασφάλειας· όταν δεν θα έχουν ληφθεί, δηλαδή, τα απαραίτητα μέτρα επιμέλειας (με μέτρο τη μέση συμπεριφορά του συνετού ανθρώπου) για την αποφυγή πρόκλησης ζημίας σε έννομα αγαθά τρίτων (ενδ.:252/2013 ΑΠ – ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Η οργανωτική αυτή παράλειψη, συνήθως, θα «χρεώνεται» σε συγκεκριμένο, σχετικά επιφορτισμένο, πρόσωπο. Σαφώς, τα προαναφερόμενα προϋποθέτουν ότι γίνεται δεκτή η ως άνω γενική υποχρέωση πρόνοιας (και η περίπτωση παράβασής της) κατά την ανάλυση του «παρανόμου» στο άρθρ. 914 ΑΚ.
(δ) Ύπαρξη «εξωτερικής» αιτιώδους συνάφειας μεταξύ νόμιμου λόγου ευθύνης και προξενηθείσας ζημίας. Η ζημία, με άλλα λόγια, θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα πράξεων ή παραλείψεων του αρμόδιου και υπεύθυνου οργάνου.
(ε) Υπαιτιότητα υπαίτιου προσώπου. Ως προς τη στοιχειοθέτηση ατομικής ευθύνης, απαιτείται το υπαίτιο πρόσωπο να βαρύνεται με υπαιτιότητα (:δόλος ή αμέλεια). Υποστηρίζεται, ωστόσο, σε επίπεδο θεωρίας, ότι η συνδρομή της ερευνάται μόνο εφόσον προβλέπεται, ρητά, από τον κανόνα που θεμελιώνει την ευθύνη· συνεπώς, η αναφορά σε «υπαίτιο» πρόσωπο υποδηλώνει, απλώς, το πρόσωπο που ενήργησε παράνομα. Αυτονοήτως, όμως, η ίδια η εταιρεία δεν είναι δυνατό να αδικοπρακτεί, αφού η υπαιτιότητα, ως ψυχική κατάσταση, ταιριάζει σε φυσικά πρόσωπα. Επιβαρύνεται αντίθετα -σύμφωνα με τα ανωτέρω- με την αδικοπρακτική ευθύνη των υπαίτιων οργάνων που την εκπροσωπούν.
Εφόσον πληρούνται οι ανωτέρω προυποθέσεις, και ως εκ τούτου, ευθύνεται και η εταιρεία μαζί με το όργανο, τότε έναντι του τρίτου (παρανόμως και υπαιτίως ζημιωθέντα) ιδρύεται παθητική εις ολόκληρον μεταξύ τους ευθύνη (άρ. 71 εδ. β΄ ΑΚ). Συνεπώς, ο δικαιούχος αποζημίωσης θα δικαιούται να στραφεί, κατά απόλυτη διακριτική ευχέρεια, εναντίον είτε της εταιρείας είτε/και του προσωπικά υπεύθυνου προσώπου.
Δεν αποκλείεται, επιπλέον, η ζημία που έχει υποστεί ο τρίτος να γεννά αξίωση απόδοσης του αδικαιολόγητου πλουτισμού (βλ. 904 ΑΚ). Καθώς, όμως, ο πλουτισμός δεν είναι δυνατό να διατηρείται στο πρόσωπο του υπαίτιου φυσικού προσώπου, μια τέτοια αξίωση μόνον κατά της εταιρείας είναι δυνατό να στραφεί.
Εις ολόκληρον ευθύνη του υπαίτιου προσώπου (διοικούντος την ΑΕ) δεν ιδρύεται, κατ’ ορθότερη άποψη, σε περίπτωση ευθύνης από διαπραγματεύσεις (άρ. 197 – 198 ΑΚ). Και τούτο διότι υποκείμενο των διαπραγματεύσεων είναι η εταιρεία. Τα αντίστοιχα ισχύουν, τέλος, και επί (τυχόν) ευθύνης από διακινδύνευση.
Αντισυμβατική Συμπεριφορά Μελών ΔΣ
Δεν είναι απίθανο συμβατικές υποχρεώσεις που έχει αναλάβει η εταιρεία να αθετηθούν πλήρως ή να εκπληρωθούν πλημμελώς. Η αντισυμβατική συμπεριφορά θα εκδηλωθεί, στην περίπτωση αυτή, από τα όργανα που είναι επιφορτισμένα με την εκπροσώπησή της στην εκάστοτε συμβατική σχέση.
Ο τρίτος που ζημιώθηκε-αντισυμβαλλόμενος της εταιρείας δικαιούται (κατ’ επίκληση του άρ. 71 εδ. β΄ ΑΚ) να στραφεί κατά της εταιρείας για την ικανοποίηση της (δευτερογενούς) αξίωσής του προς αποζημίωση. Δεν δικαιούται, όμως, να στραφεί (και) κατά του οργάνου της που ενήργησε αντισυμβατικά: το «υπαίτιο» φυσικό πρόσωπο βρίσκεται εκτός της συμβατικής σχέσης και δεν υπέχει, οποιαδήποτε, ενδοσυμβατική ευθύνη.
Η ευθύνη των μελών του ΔΣ και των υποκαταστάτων οργάνων είναι (γνωστό πως είναι) ιδιαίτερα εκτεταμένη. Δεν περιορίζεται στα στενά όρια της ΑΕ κι ούτε η ΑΕ, μόνον, είναι δυνατό να αξιώσει την αποκατάσταση της ζημίας που, ενδεχομένως, της προξένησαν. Και τρίτοι είναι δυνατό, υπό προϋποθέσεις, να αναζητήσουν την αποκατάσταση της ζημίας τους από διοικητές της ΑΕ. Κι όταν αυτή τεκμηριώνεται είναι, κατά βάση, ευθύνη εις ολόκληρον-τόσο για την ΑΕ όσο και για τα υπαίτια φυσικά πρόσωπα-διοικητές της. Ευθύνη όμως έχουν οι τελευταίοι και έναντι των πιστωτών της εταιρείας σε περίπτωση πρόκλησης ή παρέλκυσης της πτώχευσης. Περί αυτής, όμως, επόμενη αρθρογραφία μας.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 2 Ιουλίου 2023.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.