Τακτικό & Λοιπά Αποθεματικά της ΑΕ
(άρ. 158 ν. 4548/2018)
Η διανομή των κερδών της ΑΕ (για διαφορετικούς, κατά περίπτωση, λόγους) συνιστά ζήτημα μείζονος σημασίας για τους μετόχους της και την ίδια. Βεβαίως και για τους πιστωτές κι όσους συναλλάσσονται με την ΑΕ. Δεν θα ήταν δυνατό, κατά τούτο, να παραλείψει ο νομοθέτης την ένταξή της στο ρυθμιστικό πεδίο του νόμου για τις ΑΕ. Ως εύλογη προκύπτει, κατά τούτο, η αξίωσή του να λαμβάνει χώρα η διανομή τους βάσει των πραγματικών καθαρών κερδών˙ όχι βάσει υπεραξιών ή άλλων πλασματικών κερδών (βλ. σχετικά Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί Τμήματος Δέκατου). Κεντρική του μέριμνα συνιστά το τακτικό αποθεματικό (άρ. 158) που, μαζί με τα λοιπά, συμβάλλουν στην υγεία της επιχείρησης.
Η Έννοια Των (Γνήσιων) Αποθεματικών
Τα αποθεματικά συνιστούν λογιστικά κονδύλια. Πρόκειται για συσσωρευμένα κέρδη, τα οποία ούτε έχουν διανεμηθεί στους μετόχους ούτε και έχουν κεφαλαιοποιηθεί (με αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου της ΑΕ). Η δημιουργία τους επιτυγχάνεται (λογιστικά) με της μεταφορά καθαρών κερδών από το ενεργητικό στο παθητικό του ισολογισμού της ΑΕ ειδικότερα, με την ένταξη και καταγραφή τους στην ενότητα της καθαρής της θέσης. Προϋποτίθεται, αυτονοήτως-για τη δημιουργία τους, η ύπαρξη κερδών προς διάθεση. Φυσικά, σε περίπτωση ύπαρξης ζημιών, τακτικό αποθεματικό δεν είναι δυνατό να σχηματιστεί.
Καθώς τα συγκεκριμένα καθαρά κέρδη «μετατρέπονται» σε αποθεματικό, αυξάνουν τα ίδια κεφάλαια της ΑΕ. Ενισχύεται, ως εκ τούτου, η κεφαλαιακή της βάση. Με τον τρόπο αυτό, εμποδίζεται η διάθεσή τους για σκοπό διαφορετικό (λ.χ. μεταφορά εις νέον). Με τη διατήρηση του λογιστικού κονδυλίου του αποθεματικού στην καθαρή θέση, διάθεσή του, για σκοπό αλλότριο, εμποδίζεται και για κάθε επόμενη εταιρική χρήση. Με μια περισσότερο απλοποιημένη προσέγγιση, η δημιουργία αποθεματικών για την επιχείρηση είναι ό,τι η αποταμίευση για τα φυσικά πρόσωπα. Ο σκοπός τους ωφελεί (και) τους εταιρικούς δανειστές.
Η λειτουργία των αποθεματικών προσομοιάζει με εκείνη του μετοχικού κεφαλαίου. Και το τελευταίο, ως λογιστικό κονδύλιο, εντάσσεται στην καθαρή θέση του παθητικού του ισολογισμού. Το κεφάλαιο, βέβαια, σχηματίζεται από τις εισφορές των μετόχων. Το αποθεματικό πάντως (με μια διαφορετική οπτική) δεν αποτελεί παρά χρήματα των μετόχων, που ο νόμος ή/και οι ίδιοι καθορίζουν την ένταξή τους στην εν λόγω κατηγορία (των αποθεματικών).
Σημειώνεται πάντως, πως το προσάρτημα των ετήσιων χρηματοοικονομικών καταστάσεων θα πρέπει να περιλαμβάνει ανάλυση κάθε αποθεματικού με σύντομη περιγραφή του σκοπού του και της κίνησης που παρουσίασε κατά την περίοδο αναφοράς τους. Τούτο, εφόσον η εν λόγω κίνηση δεν παρέχεται αναλυτικά στον Πίνακα Μεταβολών Καθαρής Θέσης (άρ. 29 §12 περ. ε΄ ν. 4308/2014).
Διάκριση Από τα «Καταχρηστικά»
Αναφέρθηκε, ήδη, πως τα αποθεματικά σχηματίζονται αποκλειστικά από τα καθαρά, προς διανομή, κέρδη της ΑΕ. Παρατηρείται, ωστόσο, το φαινόμενο (λ.χ. και σε Εγκυκλίους του Υπουργείου Οικονομικών ή/και στον νόμο) κονδύλια της καθαρής θέσης να χαρακτηρίζονται ως αποθεματικά, μολονότι δεν σχηματίζονται από καθαρά κέρδη. Συνιστούν, τα τελευταία, καταχρηστικά αποθεματικά, προκειμένου να διακρίνονται από τα (προαναφερθέντα) γνήσια.
Χαρακτηρίζονται, στο εν λόγω πλαίσιο, ως καταχρηστικά αποθεματικά η διαφορά αναπροσαρμογής ή η υπεραξία λόγω συγχωνεύσεως. Επίσης, το λεγόμενο «ειδικό αποθεματικό» του άρ. 31 §2. Το τελευταίο, μάλιστα, συνιστά ειδικό τρόπο μείωσης του μετοχικού κεφαλαίου της ΑΕ και μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο προς το σκοπό εκ νέου κεφαλαιοποίησής του ή του συμψηφισμού του προς απόσβεση ζημιών της ΑΕ.
Κατηγορίες Αποθεματικών
Ποιες, όμως, οι βασικότερες κατηγορίες των αποθεματικών;
(α) Νόμιμα/Υποχρεωτικά Αποθεματικά
Τα νόμιμα ή υποχρεωτικά αποθεματικά είναι εκείνα που σχηματίζονται σύμφωνα με διάταξη νόμου. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το τακτικό αποθεματικό, για το οποίο το παρόν.
(β) Προαιρετικά/Εκούσια/Έκτακτα Αποθεματικά
Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται: (i) τα αποθεματικά καταστατικού-εκείνα, δηλ., που σχηματίζονται με βάση σχετική καταστατική πρόβλεψη και (ii) τα έκτακτα αποθεματικά-εκείνα, δηλ., που σχηματίζονται με απόφαση της τακτικής ΓΣ.
Επιτρέπεται, ήδη, η διανομή κερδών (και) κατά τη διάρκεια της εταιρικής χρήσης μέσω της αποδέσμευσης προαιρετικών αποθεματικών. Αρκεί, προς τον σκοπό αυτό, απόφαση του ΔΣ. Εναλλακτικά, απόφαση που θα ληφθεί από έκτακτη ΓΣ (άρ. 163 §2).
Επισημαίνεται πως εξουσία σχηματισμού προαιρετικών αποθεματικών από τακτική ΓΣ δεν είναι απεριόριστη. Χωρεί, και εν προκειμένω, έλεγχος καταχρηστικότητας της σχετικής απόφασης της πλειοψηφίας σε βάρος της μειοψηφίας (281 ΑΚ). Συγκεκριμένα, σε περίπτωση που ο σχηματισμός αυτός οδηγεί στη δέσμευση υπερβολικών κονδυλίων, χωρίς να εξυπηρετείται, στην πραγματικότητα, ανάγκη της ΑΕ, η σχετική απόφαση είναι ακυρώσιμη (άρ. 137 §2 περ. β΄). Εύλογα, καθώς με τον τρόπο αυτό, περιορίζεται το δικαίωμα των μετόχων για απόληψη κερδών.
(γ) Αποθεματικά Ειδικού Σκοπού
Τα αποθεματικά ειδικού σκοπού προορίζονται, όπως και η ονομασία τους μαρτυρά, για συγκεκριμένο, ειδικό, σκοπό (λ.χ. για συγκεκριμένη μελλοντική επένδυση). Τούτα, είναι δυνατό να σχηματιστούν στη βάση νομοθετικής ή καταστατικής πρόβλεψης ή, ακόμα, και με απόφαση της τακτικής ΓΣ.
(δ) Ελεύθερα Αποθεματικά
Στο αντίποδα των αποθεματικών ειδικού σκοπού βρίσκονται τα ελεύθερα. Τούτα, δεν αποσκοπούν σε συγκεκριμένη λειτουργία. Ενισχύουν, απλώς, την κεφαλαιακή βάση της ΑΕ. Είναι, κατά τούτο, προαιρετικά.
(ε) Εμφανή Αποθεματικά
Εμφανή ονομάζονται τα αποθεματικά εκείνα που εμφανίζονται στο παθητικό σκέλος των ισολογισμών. Συγκεκριμένα, σε ιδιαίτερους λογαριασμούς αποθεματικών, υπό συγκεκριμένο τίτλο, ο οποίος δηλώνει και τον λόγο του σχηματισμού τους.
(στ) Αφανή/Λανθάνοντα Αποθεματικά
Στον αντίποδα των εμφανών, βρίσκονται τα αφανή ή λανθάνοντα αποθεματικά. Τούτα δεν εμφανίζονται στον ισολογισμό της ΑΕ. Αντίθετα, η ύπαρξή τους διαπιστώνεται από το εξής: Η καθαρή θέση της ΑΕ, όπως εμφανίζεται στον ισολογισμό, είναι μικρότερη από την πραγματική.
Τα αφανή αποθεματικά σχηματίζονται: (i) εξαιτίας στοιχείου του ενεργητικού που δεν αναγράφηκε ή αναγράφηκε στον ισολογισμό με μικρότερη αξία από την πραγματική, (ii) εξαιτίας στοιχείων του παθητικού που υπερεκτιμήθηκαν ή εξαιτίας αναγραφής στο σκέλος αυτό ανυπάρκτων, τέτοιων, στοιχείων, (iii) από συνδυασμό των προαναφερόμενων περιπτώσεων.
(ζ) Αφορολόγητα Αποθεματικά
Τα αφορολόγητα αποθεματικά σχηματίζονται από καθαρά κέρδη, στη βάση ειδικών διατάξεων διαφόρων αναπτυξιακών νόμων. Τούτα, σύμφωνα με τις ισχύουσες κάθε φορά φορολογικές διατάξεις, δεν υπόκεινται σε φορολογία εισοδήματος. Τα εν λόγω αποθεματικά αποσκοπούν, κατά βάση, στην ενίσχυση της αυτοχρηματοδότησης της ΑΕ.
Το Τακτικό Αποθεματικό
Σκοπός Θέσπισης
Η θέσπιση του τακτικού αποθεματικού (κατ’ αρθρ. 158), εισάγει σημαντικό περιορισμό στη δυνατότητα διανομής των καθαρών κερδών στους μετόχους.
Το αποθεματικό αυτό, σχηματίζεται-κατά τα προαναφερθέντα, από τα καθαρά, προς διανομή, κέρδη της ΑΕ και εγγράφεται στο παθητικό σκέλος του ισολογισμού. Αποσκοπεί, στη διεύρυνση της κεφαλαιακής βάσης της ΑΕ. Στην κάλυψη, επομένως, τυχόν μελλοντικών ζημιών. Με βάση τη ρητή πρόβλεψη του νόμου (άρ. 158 in fine), το τακτικό αποθεματικό χρησιμοποιείται, αποκλειστικά, πριν από κάθε διανομή μερίσματος για την εξίσωση τυχόν χρεωστικού υπολοίπου της κατάστασης αποτελεσμάτων. Πρακτικά, μάλιστα, αποδεικνύει, την πρόνοια του νομοθέτη υπέρ των εταιρικών δανειστών (κατ’ αντιστοίχηση και με τις περί μετοχικού κεφαλαίου πρόνοιες). Το τακτικό αποθεματικό κατηγοριοποιείται σε νόμιμο, εμφανές και ειδικού σκοπού.
Ο προαναφερθείς σκοπός του τακτικού αποθεματικού είναι δεσμευτικός. Ανίσχυρη, επομένως, θα είναι η καταστατική διάταξη και άκυρη η (ακόμη και ομόφωνη) απόφαση της ΓΣ ή του ΔΣ που επιλέγουν τη χρήση, για διαφορετικό σκοπό, ποσών που ενσωματώνονται στο τακτικό αποθεματικό.
Ωστόσο, παρά τη νομοθετική/δεσμευτική διακήρυξη του σκοπού του τακτικού αποθεματικού, η ΑΕ δεν υποχρεούται να τον υλοποιήσει. Ειδικότερα, εάν η ΑΕ, εμφανίσει ζημίες, η τακτική ΓΣ δεν υποχρεούται να αντλήσει κονδύλια από το τακτικό αποθεματικό για την απόσβεσή τους. Επιβάλλεται μόνον (κατ. άρθρ. 158) η δέσμευση των καθαρών κερδών για την κάλυψη τυχόν ζημιών. Δεν είναι επομένως, ανεκτή η διανομή τους (των καθαρών κερδών) προς τους μετόχους. Έτσι, επί ζημιογόνου εταιρικής χρήσης, η ΓΣ της ΑΕ μπορεί, απλά, να μεταφέρει τις ζημίες της «εις νέο», αποσκοπώντας με τον τρόπο αυτό, στην εξίσωσή τους με κέρδη μελλοντικών χρήσεων.
Η Δέσμευση Ποσοστού Από Τα Κέρδη
Το (ελάχιστο) ύψος δέσμευσης των καθαρών κερδών για τον σχηματισμό του τακτικού αποθεματικού προσδιορίζεται στον νόμο (άρ. 158 §§1 και 2). Συγκεκριμένα, είναι υποχρεωτικό να αφαιρείται, κάθε έτος, το 1/20 τουλάχιστον των καθαρών κερδών για σχηματισμό τακτικού αποθεματικού. Η αφαίρεση για σχηματισμό αποθεματικού παύει να είναι υποχρεωτική, μόλις τούτο φθάσει το 1/3, τουλάχιστον, του κεφαλαίου.
Δεν αποκλείεται, ωστόσο, το καταστατικό να προβλέπει μεγαλύτερο ποσοστό δέσμευσης των καθαρών κερδών. Επίσης, μεγαλύτερο ποσοστό επί του κεφαλαίου που καθιστά υποχρεωτκό τον σχηματισμό του τακτικού αποθεματικού. Στην περίπτωση αυτή, το υπερβάλλον του (εκ του νόμου) τακτικού αποθεματικού, υπάγεται στην έννοια του καταστατικού αποθεματικού.
Επί ανυπαρξίας καθαρών κερδών σε συγκεκριμένη εταιρική χρήση, σχηματισμός «τακτικού αποθεματικού» δεν νοείται.
Η Απόφαση Διανομής Κερδών
Το τακτικό αποθεματικό εντάσσεται στο πλαίσιο της διάθεσης κερδών αφού το ύψος εκείνων είναι που περιορίζει. Η λογιστική μεταφορά του 5% από το ενεργητικό στο παθητικό πρέπει, επομένως, να ενσωματώνεται στην απόφαση που λαμβάνει η Τακτική Γενική Συνέλευση.
Δεδομένου, μάλιστα, του χαρακτήρα του τακτικού αποθεματικού ως υποχρεωτικού, η παρακράτηση του αντίστοιχου ποσοστού πρέπει να αποτυπώνεται στο σχέδιο ισολογισμού που εισάγεται προς έγκριση στην τακτική ΓΣ. Κι αυτό γιατί η ΓΣ με την απόφασή της, ούτως ή άλλως, δεν μπορεί να αποκλίνει από τον σχηματισμό του.
Παράβαση Της Υποχρέωσης Σχηματισμού Τακτικού Αποθεματικού
Σε περίπτωση που η τακτική ΓΣ αποκλίνει από την υποχρέωση τακτικού αποθεματικού, οι αποφάσεις της περί έγκρισης των ετήσιων χρηματοοικονομικών καταστάσεων και διάθεσης κερδών είναι άκυρες ως αντίθετες στον νόμο (άρ. 138).
Περίσσεια είναι η μέριμνα του νομοθέτη για την ΑΕ, τους μετόχους, τους δανειστές της κι όσους μ’ εκείνη συναλλάσσονται. Έμπρακτη απόδειξή της αποτελεί η υποχρέωση (κι όχι μόνον δυνατότητα) σχηματισμού κάποιων αποθεματικών από μέρους της ΑΕ. Προεξάρχουσα, μεταξύ αυτών, θέση καταλαμβάνει το τακτικό αποθεματικό. Οι πρόνοιες του νόμου δεν είναι, κατά τούτο, ήσσονος σημασίας και αξίας. Αποκλίσεις δεν συγχωρούνται.-
Managing Partner
Koumentakis and Associates Law Firm
Σημ.: Το παρόν άρθρο αποτελεί τμήμα ευρύτερης ενότητας αρθρογραφίας της Δικηγορικής μας Εταιρείας για τις ΑΕ. Στην ενότητα αυτή επιχειρούμε την ανάλυση, άρθρο προς άρθρο-με business view, πάντα, προσέγγιση, του νόμου για τις ΑΕ (:4548/2018).