Ευθύνες των Μελών του Διοικητικού Συμβουλίου Ανωνύμων Εταιρειών
Μέρος 2ο: Οι λοιπές ευθύνες (εκτός εκείνων που απορρέουν από το νόμο για τις Α.Ε.)
Α. Προοίμιο
Είναι σημαντική, εκτιμώ, τόσο για τα μέλη όσο και για τα υποψήφια μέλη διοικητικών συμβουλίων η καλύτερη κατανόηση των ευθυνών που αναλαμβάνουν. Εξίσου σημαντικό βέβαια είναι και να μην «χάσουν τον ύπνο τους» εκείνοι που αρέσκονται να διαβάζουν άρθρα σαν και το παρόν. Στην περίπτωση όμως κατά την οποία εγώ αποτελέσω την αιτία για ένα τέτοιο γεγονός δηλώνω δημόσια ότι είμαι έτοιμος να αναλάβω τις σχετικές ευθύνες αλλά και να υποστώ τις σχετικές συνέπειες (και τούτο παρά τα όσα είχε, ήδη, προείπει, ο Όμηρος στην Ιλιάδα (Ραψωδία Β΄): «Αυτός που βρίσκεται στην εξουσία, δεν μπορεί να κοιμηθεί ήσυχα μια ολόκληρη νύχτα»)…
Β. Γενικά
Όπως είχε ήδη αναφερθεί στο πρώτο μέρος του παρόντος άρθρου «το εύρος της ευθύνης εκείνων που ασκούν εξουσία σε μια Ανώνυμη Εταιρεία καθώς και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν δεν είναι, συνολικά, καταγεγραμμένοι». Η όποια προσπάθεια καταγραφής δεν μπορεί παρά να είναι σχετική όσον αφορά την πληρότητά της. Το σημαντικότερο όμως: γεμίζει δέος όσον αφορά το εύρος, βάθος (και βάρος) των δυνητικών ευθυνών των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου.
Στο παρόν επιχειρείται μια προσέγγιση, κατ’ ανάγκην περιορισμένη, των κινδύνων στους οποίους εκτίθενται τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου Ανώνυμης Εταιρείας-πέραν εκείνων που απορρέουν από τον πρόσφατο νόμο για τις Ανώνυμες Εταιρείες (Ευθύνες μελών Δ.Σ. των Α.Ε. Μέρος 1ο: Οι Ευθύνες Που Απορρέουν Από Το Νέο Νόμο Για Τις Ανώνυμες Εταιρείες). Η πολυνομία αλλά και η εφευρετικότητα των εκάστοτε (φερομένων ως) ζημιωμένων διευρύνει, δυσθεώρητα πολύ, το εύρος και μέγεθος των δυνητικών κινδύνων τους οποίους αντιμετωπίζουν τα συγκεκριμένα πρόσωπα.
Σημαντικό πάντως να υπομνησθεί, και εν προκειμένω, πως «η ιδιότητα του μη εκτελεστικού μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου δεν σημαίνει, αυτόματα, ανυπαρξία ευθυνών».
Γ. Ευθύνη απέναντι στο Δημόσιο και τους Δημόσιους Ασφαλιστικούς Οργανισμούς
1.Γενικά
Στη βάση της αρχής της αυτοτέλειας των νομικών προσώπων, τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου δεν ευθύνονται για τα χρέη της ανώνυμης εταιρείας.
Μια από τις ιδιαίτερα σημαντικές εξαιρέσεις του συγκεκριμένου κανόνα αναφέρεται στην περίπτωση που η ανώνυμη εταιρεία έχει χρέη προς το δημόσιο-βεβαίως και τους Δημόσιους Ασφαλιστικούς Οργανισμούς. Στην περίπτωση αυτή συναντούμε τη διάρρηξη της αρχής της αυτοτέλειας (“piercing the corporate vale”- “διάτρηση του παραπειστικού προπετάσματος ορισμένων επιχειρήσεων”).
Τέτοιες είναι και οι περιπτώσεις που αντιμετωπίζονται στη συνέχεια.
2.Ευθύνη από φορολογικής φύσεως παραβάσεις
2.1. Προσωπική και αλληλέγγυα ευθύνη των εμπλεκομένων στη Διοίκηση
Οι διευθυντές, πρόεδροι, διαχειριστές, διευθύνοντες σύμβουλοι και εντεταλμένοι στη διοίκηση νομικών προσώπων ευθύνονται προσωπικά και αλληλέγγυα με την εταιρεία τόσο το χρόνο της λειτουργίας και συγχώνευσης τους όσο και (μαζί με τους εκκαθαριστές) κατά το χρόνο της διάλυσής τους (άρθρο 50 ν. 4174/2013-«Κώδικας Φορολογικής Διαδικασίας»):
(α) για την πληρωμή των οφειλομένων φόρων τόκων, προστίμων αλλά και των παρακρατούμενων φόρων,
(β) για μη απόδοση παρακρατουμένων και επιρριπτομένων φόρων καθώς και μη απόδοση ΦΠΑ.
(γ) για την πληρωμή του ΕΝΦΙΑ, σε περίπτωση που επιβλήθηκαν τόκοι και πρόστιμα λόγω δικών τους πράξεων ή παραλείψεων
2.2. Ποινική ευθύνη των εμπλεκομένων (και μη) στη Διοίκηση
Γενικά-περί της ποινικής ευθύνης
Προκειμένου αφενός μεν να επιβληθεί η εκπλήρωση των φορολογικών υποχρεώσεων των επιμέρους νομικών προσώπων (βεβαίως και των ανωνύμων εταιρειών) αφετέρου δε η αποτροπή φορολογικής και τελωνειακής φύσεως αδικημάτων έχει επιλεγεί σε σειρά νομοθετημάτων η ποινική ευθύνη όσων εμπλέκονται στη διοίκηση των υπόχρεων νομικών προσώπων.
Στο πλαίσιο αυτό (και όσον αφορά τις ημεδαπές ανώνυμες εταιρείες) ως ποινικώς ευθυνόμενα πρόσωπα προσδιορίζονται (με σχεδόν ταυτόσημες διατυπώσεις στα επιμέρους-κατωτέρω αναφερόμενα, νομοθετήματα) οι πρόεδροι των Διοικητικών Συμβουλίων, οι διευθύνοντες, εντεταλμένοι ή συμπράττοντες σύμβουλοι, οι διοικητές ή γενικοί διευθυντές ή διευθυντές και κάθε πρόσωπο εντεταλμένο είτε άμεσα από το νόμο είτε από ιδιωτική βούληση είτε από δικαστική απόφαση στη διοίκηση ή διαχείριση αυτών. Όταν ελλείπουν όλα τα παραπάνω πρόσωπα, οι ποινές επιβάλλονται κατά των μελών των διοικητικών συμβουλίων των εταιρειών αυτών, εφόσον ασκούν πράγματι προσωρινά ή διαρκώς ένα από τα προαναφερόμενα καθήκοντα.
Το γεγονός όμως της άσκησης ή μη τέτοιας φύσης καθηκόντων είναι, εν τέλει, θέμα ουσίας, πράγμα το οποίο εξηγεί την (συχνά αδικαιολόγητη) επιλογή των αρμοδίων εισαγγελικών λειτουργών να οδηγούν στην «βάσανο του ακροατηρίου» το σύνολο των μελών των διοικητικών συμβουλίων των εμπλεκομένων νομικών προσώπων. (Και τούτο ανεξάρτητα την ύπαρξη ή μη εκτελεστικών και μη εκτελεστικών μελών στα διοικητικά συμβούλια). Η λογική «ας βρουν το δίκιο τους στο ακροατήριο» είναι, στην περίπτωση αυτή, αδικαιολόγητα επιβαρυντική για την απονομή της δικαιοσύνης. Το σημαντικότερο όμως: δημιουργεί δυσθεώρητα υψηλό κόστος σε οικονομικό, προσωπικό, κοινωνικό, οικογενειακό και επαγγελματικό επίπεδο προσώπων τα οποία καθόλου και καθ’ οιονδήποτε τρόπο δεν θα ήταν δυνατό να υποστηριχθεί πως έχουν οποιαδήποτε ευθύνη.
Ειδικότερα:
Το αδίκημα της φοροδιαφυγής
Η παραβίαση διατάξεων του Κώδικα Φορολογικής Διαδικασίας αντιμετωπίζεται με αυστηρότητα από τις διατάξεις των άρθρων 66επ. του εν λόγω νόμου (ν. 4174/2013, όπως αυτά ισχύουν μετά την επαναπροσέγγισή τους από το άρθρο 8 ν. 4337/2015-«Μέτρα Εφαρμογής Μνημονίου»). Στη διάταξη του άρθρου 66 του ν. 4174/2013 οριοθετείται και αντιμετωπίζεται το αδίκημα της φοροδιαφυγής με επαπειλούμενη ποινή φυλάκισης ή, στις περισσότερο σημαντικές περιπτώσεις, την κάθειρξη.
Αυτουργοί του αδικήματος της φοροδιαφυγής που διαπράττεται από ημεδαπή ανώνυμη εταιρεία θεωρούνται και εν προκειμένω όσοι, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, εμπλέκονται στη διοίκηση των ανωνύμων εταιρειών και, υπό τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, το σύνολο των μελών των διοικητικών τους συμβουλίων (άρθρο 67 ν. 4174/2013)
Το αδίκημα της μη καταβολής βεβαιωμένων οφειλών στο Δημόσιο κλπ.
Η μη καταβολή βεβαιωμένων οφειλών στο Δημόσιο, τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς του ευρύτερου δημόσιου τομέα αποτελεί και εδώ ποινικό αδίκημα για όσους, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, εμπλέκονται στη διοίκηση των ανωνύμων εταιρειών και, υπό τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, το σύνολο των μελών των διοικητικών τους συμβουλίων (άρθρο 25 ν. 1882/1990-«Φοροδιαφυγή, Φορολογία και λοιπές διατάξεις)
3.Ευθύνη από τελωνειακής φύσεως παραβάσεις
Με βάση όσα ο Τελωνειακός Κώδικας (ν. 2960/2001) ορίζει, τελωνειακή οφειλή είναι η υποχρέωση κάθε φυσικού ή νομικού προσώπου έναντι Τελωνειακής Αρχής για καταβολή του συνόλου των δασμών, των φόρων, συμπεριλαμβανομένου του φόρου προστιθέμενης αξίας (Φ.Π.Α.), και των λοιπών δικαιωμάτων του Δημοσίου, που αναλογούν σε εμπορεύματα και τα επιβαρύνουν κατά τις οικείες διατάξεις. Για την καταβολή της τελωνειακής οφειλής ευθύνονται επίσης, προσωπικά και αλληλέγγυα, μεταξύ άλλων, οι εκπρόσωποι των νομικών προσώπων καθώς και οι εκκαθαριστές ανωνύμων εταιρειών (άρθρο 29 ν. 2960/2001)
Όσον αφορά ειδικά τις ημεδαπές ανώνυμες εταιρίες ευθύνονται αλληλεγγύως και στη συγκεκριμένη περίπτωση (και με την προσωπική τους περιουσία) όσοι, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, εμπλέκονται στη διοίκηση των ανωνύμων εταιρειών και, υπό τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις, το σύνολο των μελών των διοικητικών τους συμβουλίων (άρθρο 153 ν. 2960/2001):
Τα ίδια, προαναφερθέντα, πρόσωπα θεωρούνται αυτουργοί ή, κατά περίπτωση συνεργοί των αδικημάτων της λαθρεμπορίας και, κατ’ ακολουθίαν, εκτίθενται στις σχετικές (όχι ήσσονος σημασίας) ποινικές κυρώσεις (άρθρο 153 ν. 2960/2001)
4.Ευθύνη από μη καταβολή Ασφαλιστικών Εισφορών
Στη διάταξη του άρθρου 26 του ν. 1846/1951 (:«Θεσμικός περί ΙΚΑ νόμος») γίνεται αναφορά στους υπόχρεους για τις ασφαλιστικές εισφορές και στον τρόπο καταβολής τους. Η υποχρέωση αυτή καταλαμβάνει επίσης τα πρόσθετα τέλη, προσαυξήσεις και λοιπές επιβαρύνσεις που οφείλονται προς τους Φορείς Κοινωνικής Ασφάλισης-ανεξάρτητα από τον χρόνο της βεβαίωσής τους.
Ευθύνονται αλληλέγγυα και εις ολόκληρον με την εργοδότρια εταιρεία (τόσο κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της όσο και κατά το χρόνο λύσης ή συγχώνευσης της) εκείνοι που είναι νόμιμοι εκπρόσωποι, πρόεδροι, διαχειριστές, διευθύνοντες σύμβουλοι, εντεταλμένοι στη διοίκηση και εκκαθαριστές νομικών προσώπων, (άρθρο 31 ν. 4321/2015).
Η υποχρέωση των συγκεκριμένων προσώπων δεν καταλαμβάνει (αυτονοήτως) τον χρόνο μετά την απομάκρυνση ή παραίτησή τους.
Με τη διάταξη του άρθρου 1 ν. 86/1967 ποινικοποιείται για τους υπόχρεους τόσο η μη καταβολή εργοδοτικών εισφορών όσο και η παρακράτηση και μη απόδοση των εισφορών των εργαζομένων
Δ. Ευθύνη από ρυθμίσεις του Αστικού Κώδικα
Από τη διάταξη του άρθρου 71ΑΚ): Το νομικό πρόσωπο (εν προκειμένω η Ανώνυμη Εταιρεία) ευθύνεται (άρθρο 71) τόσο για τις πράξεις όσο και για τις παραλείψεις εκείνων (:φυσικών προσώπων) που το αντιπροσωπεύουν, εφόσον γεννάται υποχρέωση αποζημίωσης και έλαβαν χώρα κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η ευθύνη (όταν υφίσταται) του υπαίτιου αντιπροσώπου, εκπροσώπου/μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου είναι σωρευτική και εις ολόκληρον.
Από τις διατάξεις των άρθρων 71, 197 & 198 ΑΚ): Η ευθύνη αυτή αναφέρεται στη ζημία που προξενείται στον αντισυμβαλλόμενο κατά τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων, ανεξάρτητα αν ακολούθησε (ή όχι) η σύναψη σύμβασης. Η συγκεκριμένη ευθύνη είναι δυνατό να καταλογισθεί και στο μέλος του ΔΣ που έδρασε υπαίτια στο πλαίσιο των συγκεκριμένων διαπραγματεύσεων.
Από τη διάταξη, μεταξύ άλλων, του άρθρου 914 ΑΚ): Ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου είναι δυνατό να τεκμηριωθεί και στις γενικές διατάξεις για την αποζημίωση του Αστικού Κώδικα. Δύο είναι οι περισσότερο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις στη συγκεκριμένη ενότητα:
(α) Η ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου έναντι των μετόχων όταν συνδέεται με πράξεις και παραλείψεις τους και, δι’ αυτών, θίγεται «ο πυρήνας των μετοχικών τους δικαιωμάτων καθόσον εξέρχονται των ορίων της συνήθους διαχείρισης και ως τέτοιες θα έπρεπε να λαμβάνονται (ύστερα από έγκριση) ή τουλάχιστον να τελούν σε γνώση των μετόχων» (ΜΠρωτΑθ 12468/2012)
(β) Η ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου έναντι των τρίτων-εν γένει (με περισσότερο ενδιαφέρουσα την περίπτωση του εργατικού ατυχήματος). Ενδιαφέρον είναι πως με βάση την υφιστάμενη νομολογία (ενδ.: ΑΠ 472/2018), η ιδιότητα ενός μέλους ως μη εκτελεστικού ΔΕΝ αρκεί για την απαλλαγή του από οποιαδήποτε, τέτοια, ευθύνη. Αυτό που ερευνάται, σε κάθε περίπτωση, είναι η ύπαρξη πταίσματος στο πρόσωπο του μέλους και όχι η ιδιότητα του ως εκτελεστικού ή μη.
Ε. Ευθύνη από ρυθμίσεις του Πτωχευτικού Κώδικα
Η ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου που γεννάται από τις διατάξεις του Πτωχευτικού Κώδικα είναι τόσο αστικής όσο και ποινικής φύσεως.
(α) Η αστική τους ευθύνη αναφέρεται στην υποχρέωση αποκατάστασης της ζημίας των πιστωτών (άρθρο 98 ΠτΚ) σε περίπτωση που είτε δεν κατατεθεί εγκαίρως αίτηση για πτώχευση, είτε η πτώχευση της εταιρείας προκλήθηκε από δόλο ή βαρεία αμέλειά τους.
(β) Η ποινική τους ευθύνη (όπως εξάλλου και η ευθύνη των διαχειριστών, των μελών της διοίκησης και των διευθυντών των εταιρειών εν γένει) συναρτάται με ενέργειές τους που είτε προκαλούν της πτώχευση της εταιρείας είτε δυσχεραίνουν την ικανοποίηση των πτωχευτικών πιστωτών είτε συναρτώνται με παράλειψη νομίμων σχετικών υποχρεώσεών τους (άρθρο 171 επ. ΠτΚ)
ΣΤ. Ευθύνη από ρυθμίσεις του Ποινικού Κώδικα-ειδικά το αδίκημα της απιστίας
Διάσπαρτες είναι οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα στη νομοτυπική μορφή των οποίων θα ήταν δυνατό να ενταχθούν πράξεις και παραλείψεις των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου Ανώνυμης Εταιρείας.
Από τις πλέον συνήθως επαπειλούμενες είναι εκείνη της απιστίας του άρθρου 390 ΠΚ. Με βάση τη συγκεκριμένη διάταξη απιστία τελεί όποιος με γνώση ζημιώνει την περιουσία άλλου, της οποίας έχει, βάσει του νόμου ή δικαιοπραξίας, την επιμέλεια ή διαχείριση. Προκειμένου περί διαχειριστικών αδικημάτων σε βάρος της περιουσίας νομικού προσώπου, το έγκλημα αυτό το τελούν (και εκτίθενται στις αντίστοιχες ποινικές κυρώσεις) όσοι παραβιάζουν τους κανόνες της επιμελούς διαχείρισης-βεβαίως και τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου της Ανώνυμης Εταιρείας.
Ζ. Εν κατακλείδι
Η ευθύνη των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου (ιδίως των εκτελεστικών) είναι σε κάποιες περιπτώσεις αντικειμενική και δεδομένη. Αυτό βέβαια αυτονοήτως προϋποθέτει καταστάσεις που δημιουργούν τέτοιου είδους ευθύνες. Είναι επίσης δεδομένο πως στο πλαίσιο άσκησης της επιχειρηματικότητας, ιδίως στη χώρα μας, η δυνητική έκθεση του νομικού προσώπου (και των μελών του ΔΣ) σε κινδύνους μοιάζει μάλλον φυσιολογική και λογικά αναμενόμενη.
Στο πρώτο μέρος του παρόντος άρθρου κατέληγα: “Όχι πως κάθε μέλος Διοικητικού Συμβουλίου είναι δεδομένο πως «θα μπλέξει» αλλά καλό είναι να θυμόμαστε πως η (συν)άσκηση εξουσίας δεν είναι ένα, απλό, αφροδισιακό”.
Αναρωτιέμαι, όμως, εν τέλει: Η γνώση (η υπόμνηση) των ευθυνών από την άσκηση εξουσίας και των σχετικών κινδύνων που αντιμετωπίζουν εκείνοι που την ασκούν θα ήταν δυνατό, άραγε, να λειτουργήσει κατασταλτικά στις σχετικές ορμόνες;
Ή μήπως όχι;
Σταύρος Κουμεντάκης
Senior Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση αυτού του άρθρου δημοσιεύεται σήμερα 10 Μαρτίου 2019, στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.
