Γενική Συνέλευση ΑΕ: Συμμετοχή Από Απόσταση Με Ηλεκτρονικά Μέσα (άρ. 125 ν. 4548/2018). Καθώς η Γενική Συνέλευση της ΑΕ είναι το ανώτατο όργανό της, η συμμετοχή των μετόχων αποδεικνύεται μείζονος σημασίας. Είναι φυσιολογικό, ως εκ τούτου, να λαμβάνονται ιδιαίτερες μέριμνες από τον νόμο για τη διευκόλυνση της συμμετοχής τους σε αυτή (και) από απόσταση. Η συμμετοχή από απόσταση διακρίνεται σε: (α) συμμετοχή πριν τη ΓΣ με επιστολική (ενδεχομένως και ηλεκτρονική) ψήφο και (β) συμμετοχή κατά τη διάρκεια αυτής (συμμετοχή με οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα). Η δεύτερη δυνατότητα θα μας απασχολήσει στο παρόν.
Η Δυνατότητα για Συμμετοχή από απόσταση με οπτικοαουστικά ή άλλα Ηλεκτρονικά Μέσα
Η πρόσκληση της ΓΣ μπορεί να προβλέπει τη δυνατότητα συμμετοχής στη ΓΣ από απόσταση με οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα, χωρίς να είναι αναγκαία η φυσική παρουσία του μετόχου στον τόπο διεξαγωγής της (125 §1 εδ. α΄). Ο μέτοχος συμμετέχει, στην περίπτωση αυτή, σε πραγματικό χρόνο μέσω συστημάτων αμφίδρομης επικοινωνίας σε ΓΣ, η οποία διεξάγεται σε συγκεκριμένο τόπο. Θεωρείται, στην περίπτωση αυτή, ότι συμμετέχει ωσάν να ήταν παρών (βλ. Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 125-126).
Οι μέτοχοι που συμμετέχουν, με τον συγκεκριμένο τρόπο, στη ΓΣ λαμβάνονται υπόψη για το σχηματισμό της απαρτίας και πλειοψηφίας, όπως ακριβώς και οι παρόντες (άρ 125 §2, σαφώς, υπό την επιφύλαξη ότι κατέχουν μετοχές με δικαίωμα ψήφου -124 §1 εδ. γ΄).
Η εξαίρεση από τον κανόνα της διεξαγωγής της ΓΣ με φυσική παρουσία των μετόχων στον τόπο συνεδρίασης της ΓΣ δεν προϋποθέτει καταστατική πρόβλεψη. Σημειώνεται, εδώ, πως η ρητή αναφορά στην πρόσκληση -και όχι στο καταστατικό της ΓΣ- συνιστά μεταγενέστερη παρέμβαση του νομοθέτη στον ισχύοντα ν. 4548/2018 (ν. 4712/2020). Καθίσταται, μάλιστα, επιτρεπτή η εξ ολοκλήρου διεξαγωγή της ΓΣ με οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα, εάν συναινούν προς τούτο όλοι οι μέτοχοι (:«καθολική» ΓΣ, άρ. 125 §1 εδ. β΄, πρόκειται για παρεμβάσεις ορμώμενες από την επιτυχή διεξαγωγή των ΓΣ κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορονοϊού, οπότε και αναδείχθηκε η ανάγκη διεξαγωγής από απόσταση -εξ ολοκλήρου- ΓΣ, παρά την έλλειψη σχετικής καταστατικής πρόβλεψης).
Σε αντίθεση με το προϊσχύσαν δίκαιο, ο νόμος δεν κάνει πια λόγο για «τηλεδιάσκεψη». Διευρύνει τη σχετική διατύπωση, αναφερόμενος στη συμμετοχή με «οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα». Με τον τρόπο αυτό, καλύπτει περισσότερους τρόπους επικοινωνίας. Τόσο τους, ήδη, γνωστούς όσο κι εκείνους που μελλοντικά, ενδεχομένως, εφευρεθούν.
Η πρόσκληση σύγκλησης της ΓΣ, λοιπόν, πρέπει να αναφέρει τη δυνατότητα εξ αποστάσεως συμμετοχής καθώς και ακριβείς οδηγίες για τον τρόπο με τον οποίο οι μέτοχοι θα μπορέσουν να μετάσχουν σε αυτή (άρ. 121 §3). Θα είναι ακυρώσιμη η απόφαση της ΓΣ για την οποία δεν τηρηθεί η συγκεκριμένη υποχρέωση (άρ. 137 §1).
Η διάκριση από την περίπτωση των Virtual Meeting
Παρά τις προφανείς ομοιότητες, η διεξαγωγή της ΓΣ με τη συμμετοχή μετόχων με οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα δεν πρέπει να συγχέεται με την περίπτωση των virtual meeting (κατ’ άρ. 120 §3).
Στην πρώτη (και εδώ εξεταζόμενη) περίπτωση πρόκειται για μια «υβριδική» συνέλευση, με προκαθορισμένο τόπο συνάθροισης και, επιπρόσθετα, δυνατότητα παράστασης φυσική ή με ηλεκτρονικά μέσα. Διευκολύνεται, πρακτικά, η συμμετοχή μετόχου σε ΓΣ που διεξάγεται με φυσική υπόσταση (βλ. Αιτιολογική Έκθεση ν. 4548/2018 επί του άρ. 125-126). Δεν απαιτείται σχετική καταστατική πρόβλεψη.
Στην περίπτωση, όμως, των virtual meeting (κατ’ άρ. 120 §3) η ΓΣ διεξάγεται, αποκλειστικά, με ηλεκτρονικά μέσα. Ελλείπει, δηλαδή, ο φυσικός τόπος συνεδρίασης. Απαιτείται, στην περίπτωση αυτή, προηγούμενη καταστατική πρόβλεψη.
Η Αξίωση Συμμετοχής Σε ΓΣ Με Τηλεδιάσκεψη
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, κάθε μέτοχος μπορεί να αξιώσει να διεξαχθεί η συνεδρίαση με τηλεδιάσκεψη ως προς αυτόν. Τούτο, εφόσον: (α) κατοικεί σε άλλη χώρα από εκείνη όπου λαμβάνει χώρα η συνέλευση. Εναλλακτικά, όταν: (β) υπάρχει άλλος σπουδαίος λόγος, ιδίως ασθένεια, αναπηρία ή επιδημία (άρ. 125 §3).
Tην συγκεκριμένη ευχέρεια μπορεί να αξιοποιήσει ο μέτοχος σε δύο διαφορετικά χρονικά σημεία: Είτε πριν από τη δημοσίευση της πρόσκλησης, γνωστοποιώντας λ.χ. ότι κατοικεί στο εξωτερικό και, πλέον, αξιώνει τη συμμετοχή του εξ αποστάσεως με ηλεκτρονικά μέσα. Είτε αφού λάβει ήδη χώρα η δημοσίευση της πρόσκλησης, η οποία δεν συμπεριλαμβάνει πρόβλεψη συμμετοχή από απόσταση. Στην περίπτωση αυτή, εφόσον συντρέχει σπουδαίος λόγος στο πρόσωπο μετόχου και τον γνωστοποιήσει στην ΑΕ, η τελευταία υποχρεούται να μεριμνήσει για την εξασφάλιση της συμμετοχής του από απόσταση.
Στις παραπάνω περιπτώσεις (αλλά και σε κάθε άλλη που συντρέχει σπουδαίος λόγος στο πρόσωπο μετόχου), η ΑΕ υποχρεούται (διά του ΔΣ) να μεριμνήσει, ώστε να συμμετάσχει ο αιτών μέτοχος στη ΓΣ με τηλεδιάσκεψη. Στην περίπτωση επίκλησης άλλου (εκτός από τους προαναφερθέντες) σπουδαίο λόγο καλείται το ΔΣ να κάνει τη σχετική αξιολόγηση. Σε περίπτωση, πάντως, που δεν θα ικανοποιηθεί ένα τέτοιο εύλογο αίτημα από μέρους του ΔΣ (και παρά την ύπαρξη σπουδαίου λόγου), επιγενόμενη απόφαση της τελευταίας είναι ακυρώσιμη (137 §1).
Συμμετοχή από απόσταση – Τα Μέτρα Διασφάλισης
Σε περίπτωση υβριδικής ΓΣ, η ΑΕ υποχρεούται να προβεί στη λήψη επαρκών μέτρων για τη διασφάλιση τριών, συγκεκριμένων, στόχων. Ειδικότερα:
Ταυτότητας, νομιμοποίησης μετόχου & ηλεκτρονικής σύνδεσης
Η ΑΕ υποχρεούται να διασφαλίσει την ταυτότητα του συμμετέχοντος προσώπου. Τη συμμετοχή, επίσης, εκείνων, μόνον, των προσώπων που δικαιούνται να συμμετέχουν ή να παρίστανται στη ΓΣ–αποκλειστικά. Και, τέλος, την ασφάλεια της ηλεκτρονικής σύνδεσης (άρ. 125 §1 περ. α΄).
Όσα το καταστατικό της ΑΕ (ενδεχομένως) προβλέπει να τηρηθούν για την κατάθεση και δέσμευση των μετοχών-ενόψει της ΓΣ, θα πρέπει απαρέγκλιτα να εφαρμοστούν και από τον μέτοχο που συμμετέχει από απόσταση˙ ωσάν να παρίστατο με φυσική παρουσία.
Η ΑΕ, λοιπόν, υποχρεούται να μεριμνά για το αδιάβλητο της συγκρότησης της ΓΣ (λ.χ. μέσω χορήγησης κωδικών ταυτοποίησης μετόχων). Υποστηρίζεται πως στις πολυμετοχικές ΑΕ οι προδιαγραφές ασφαλείας για την ταυτότητα και νομιμοποίηση των μετόχων που συμμετέχουν από απόσταση, θα πρέπει να είναι περισσότερο αυστηρές έναντι των ολιγομετοχικών. Μια τέτοια, όμως, προσέγγιση (μολονότι εκ πρώτης όψεως λογική) δεν μοιάζει απόλυτα ασφαλής: ποιος μας διαβεβαιώνει ότι σε μια οικογενειακή ΑΕ ο ένας εκ των τριών-μόνων μετόχων/αδελφών δεν έχει, μόλις, μεταβιβάσει τις μετοχές του; Ή, περαιτέρω, ότι συμμετέχει με ελεύθερη βούληση στις διενεργούμενες ψηφοφορίες;
Δικαιώματος Συμμετοχής
Η ΑΕ υποχρεούται, επιπρόσθετα, να λαμβάνει επαρκή μέτρα, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα σ’ εκείνον που συμμετέχει να παρακολουθεί με ηλεκτρονικά ή οπτικοακουστικά μέσα τη διεξαγωγή της συνέλευσης. Να απευθύνεται, επίσης, προφορικά ή εγγράφως στη ΓΣ-κατά τη διενέργειά της. Να ψηφίζει, τέλος, επί των θεμάτων της ημερήσιας διάταξης (άρ. 125 §1 περ. β΄). Nα διασφαλίζει, με άλλα λόγια, η ΑΕ τη δυνατότητα άσκησης κάθε έκφανσης του δικαιώματος συμμετοχής μετόχου στις εργασίες της ΓΣ.
Η ΑΕ δεν αρκεί, όμως, να εξασφαλίζει (διά του ΔΣ) την πρόσβαση του μετόχου στην συνεδρίαση. Είναι αναγκαία η αμφίδρομη επικοινωνία όσων μετόχων παρίστανται είτε με φυσική παρουσία είτε εξ αποστάσεως. Αναγκαία, επίσης, είναι η διασφάλιση του μετόχου που συμμετέχει από απόσταση κάθε δικαιώματος που θα είχε αν παρίστατο με φυσική παρουσία: να διατυπώνει, λ.χ., απόψεις και αιτήματα, να θέτει ερωτήσεις και να προβαίνει σε απαντήσεις σε πραγματικό χρόνο.
Συνοπτικά, η μεταχείριση του μετόχου που συμμετέχει από απόσταση του δεν πρέπει να καθίσταται δυσμενέστερη ούτε, όμως, και ευνοϊκότερη, σε σχέση με τους φυσικώς παρόντες. Τίθεται, ειδάλλως, ζήτημα παραβίασης της αρχής της ίσης μεταχείρισης των μετόχων.
Ακριβούς καταγραφής ψήφου
Η ΑΕ υποχρεούται, επιπρόσθετα, να λαμβάνει επαρκή μέτρα, ώστε να είναι δυνατή η ακριβής καταγραφή της ψήφου του μετόχου που συμμετέχει από απόσταση (άρ. 125 §1 περ. γ΄).
Ειδικές ρυθμίσεις διέπουν τις εταιρείες με καταστατική έδρα στην Ελλάδα, των οποίων οι μετοχές έχουν εισαχθεί προς διαπραγμάτευση σε ρυθμιζόμενη αγορά της Ένωσης (:άρ. 29 §2 ν. 4706/2020). Προβλέπεται συγκεκριμένα, ότι ο μέτοχος που ψήφισε ηλεκτρονικά θα πρέπει να λαμβάνει ηλεκτρονική επιβεβαίωση της ψήφου του αμέσως μετά την ΓΣ. Επίσης, εφόσον το ζητήσει (εντός τριμήνου από την ψηφοφορία), βεβαίωση ότι η ψήφος του καταγράφηκε ως έγκυρη και έχει ληφθεί υπόψη από την ΑΕ.
Είναι περισσότερο από προφανές πως η διαδικασία της ψηφοδοσίας (γενικά) όταν διενεργείται από απόσταση θα πρέπει να είναι (και αποδεικνύεται) απολύτως διαφανής. Απαγορεύεται, κατά τούτο, η μυστική ψηφοφορία στην περίπτωση διεξαγωγής ΓΣ, στην οποία μετέχει μέτοχος με οπτικοακουστικά ή άλλα ηλεκτρονικά μέσα (άρ. 131 §2).
Ακυρωσία της απόφασης ΓΣ λόγω αδυναμίας συμμετοχής
Οι επιπλέον απαιτήσεις νομιμότητας της ως άνω υβριδικής διεξαγωγής της ΓΣ καθιστούν περισσότερο ευάλωτη την απόφασή της σε αιτιάσεις ακυρώσιμης λήψης της (άρ. 137 §1, ενώ κατά άλλη άποψη, με την ειδικότερη περίπτωση του άρ. 137 §5 περ. ε΄). Μόνο τότε όμως οι αιτιάσεις αυτές θα μπορούν να γίνουν αποδεκτές, εφόσον η τεχνική αδυναμία σύνδεσης ή/και άσκησης των εκφάνσεων του δικαιώματος συμμετοχής από τον εξ αποστάσεως συμμετέχοντα μέτοχο οφείλεται σε υπαιτιότητα της ΑΕ. Ακόμη και σε αυτήν την περίπτωση, ωστόσο, η τελευταία μπορεί να αποφύγει ακυρωσίες, εφόσον διαχειρίστηκε την κατάσταση με τον ενδεδειγμένο τρόπο. Δηλαδή, εφόσον προέβη στην άμεση διακοπή των εργασιών της ΓΣ μέχρι την αποκατάσταση της διαδικτυακής συνδεσιμότητας του μετόχου και, στη συνέχεια, καταχώρισε προσηκόντως στα πρακτικά την αιτία της διακοπής και την τυχόν συνέχιση της συνεδρίασης.
Αν, αντίθετα, η αιτία της μη συμμετοχής του μετόχου οφείλεται σε υπαιτιότητά του ή τεχνικό πρόβλημα του παρόχου του ή σε ανωτέρω βία και η ΑΕ έλαβε τα αναγκαία και επαρκή μέτρα για τη διασφάλιση της συμμετοχής του, η ευθύνη βαρύνει τον ίδιο τον μέτοχο. Ως εκ τούτου, το κύρος της επακόλουθης απόφασης της ΓΣ δεν επηρεάζεται.
Οι εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο, η τεχνολογία, βεβαίως και η πανδημία, μας έχουν ήδη οδηγήσει να αποδεχθούμε πως η Γενική Συνέλευση της ΑΕ δεν είναι, πλέον, αναγκαίο να διενεργείται με τη φυσική παρουσία του συνόλου των μετόχων. Κάποιες φορές η ΓΣ διενεργείται υβριδικά (φυσική παρουσία και με ηλεκτρονικά μέσα συμμετοχή) και κάποιες άλλες μόνον με ηλεκτρονικά μέσα. Περισσότερο από αναγκαίο, πάντως-στις περιπτώσεις αυτές, να καταβάλλουμε την αναγκαία μέριμνα τόσο σε τεχνικό όσο και, ιδίως, σε νομικό επίπεδο για την αποφυγή λήψης αποφάσεων που είναι ενδεχόμενο να ακυρωθούν. Τι συμβαίνει, όμως, με την επιστολική ψήφο; Περί αυτής σε επόμενη αρθρογραφία μας.-
Γράφει ο Σταύρος Κουμεντάκης Managing Partner Koumentakis and Associates Law Firm
Σημ.: Το άρθρο Γενική Συνέλευση ΑΕ: Συμμετοχή από απόσταση με Ηλεκτρονικά Μέσα αποτελεί τμήμα ευρύτερης ενότητας αρθρογραφίας της Δικηγορικής μας Εταιρείας για τις ΑΕ. Περισσότερα σχετικά άρθρα μπορείτε να διαβάσετε στις ενότητες «Γενική Συνέλευση ΑΕ» και «Νόμος 4548/2018 Ανώνυμες Εταιρείες». Στις ενότητες αυτές επιχειρούμε την ανάλυση, άρθρο προς άρθρο-με business view, πάντα, προσέγγιση, του νόμου για τις ΑΕ και για τη Γενική Συνέλευση
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Διαβάστε περισσότερα περί Αποποίηση ευθύνης