GDPR: Η χρήση συστημάτων οπτικής καταγραφής στους χώρους εργασίας (ν. 4624/2019)
1. Προοίμιο
“Big brother is watching you” (:«Ο μεγάλος αδελφός σας βλέπει») είναι η γνωστή «ατάκα» που μας συνδέει με τον George Orwell και το ευρύτατα γνωστό μυθιστόρημά του «1984». Στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα ο Big Brother είναι ένας φανταστικός χαρακτήρας-ηγέτης και σύμβολο. Το Ingsoc όμως, κυβερνών κόμμα της Ωκεανίας, ασκεί εξουσία πάνω στους κατοίκους της χώρας στο όνομα και για λογαριασμό του. Στην κοινωνία που περιγράφει ο G. Orwell, κάθε πολίτης (με εξαίρεση τους Proles) βρίσκεται υπό συνεχή παρακολούθηση από τις αρχές, μέσω ηλεκτρονικών συστημάτων.
Γνωρίζουμε βέβαια πως Ωκεανία δεν υφίσταται ούτε, έστω στο μυθιστόρημα, ο «Μεγάλος Αδελφός». Έχουμε όμως ταυτίσει τον Big Brother με φαινόμενα παρακολούθησης κατά κατάχρηση, κυβερνητικής ιδίως-και όχι μόνον, εξουσίας.
Η ανάγκη για οπτική καταγραφή είναι παρούσα στις σύγχρονες κοινωνίες για την προστασία προσώπων και αγαθών. Εύλογα λοιπόν κάποιος θα αναρωτηθεί «και οι νομοταγείς τί, άραγε, έχουν να φοβηθούν», ανοίγοντας μια μεγάλη συζήτηση περί ατομικών ελευθεριών και θεμελιωδών δικαιωμάτων με σοβαρή, εκατέρωθεν, επιχειρηματολογία.
Στη σύγχρονη επιχείρηση πάντως, η ανάγκη για προστασία προσώπων και αγαθών είναι όχι μόνον παρούσα αλλά και περισσότερο έντονη. Και τούτο γιατί καταλαμβάνει τα «δικά μας» πρόσωπα και τα «δικά μας» αγαθά.
Στο πλαίσιο των συγκεκριμένων προβληματισμών, η χρήση συστημάτων οπτικής καταγραφής έχει τεθεί υπό καθεστώς ρύθμισης τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Μια από τις παραμέτρους της είναι εκείνες που αφορούν τις επιχειρήσεις που τα χρησιμοποιούν αλλά και τους εργαζόμενους που βρίσκονται στην εμβέλειά τους.
Οι ρυθμίσεις για το (ευρύτερο) θέμα των προσωπικών δεδομένων αποτυπώνονται σήμερα, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, στον Κανονισμό (ΕΕ) 2016/679 και στην Οδηγία (EE) 2016/680 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Απριλίου 2016. Θέματα που απορρέουν από τη συγκεκριμένη νομοθεσία μας έχουν επανειλημμένα απασχολήσει (ενδ. όσον αφορά την εφαρμογή της στις εργασιακές σχέσεις, την χρήση βιομετρικών δεδομένων στο πλαίσιο της σύμβασης εργασίας, την έναρξη επιβολής κυρώσεων για παραβιάσεις του σχετικού Κανονισμού κ.ο.κ.)
Με βάση τη διάταξη του άρθρου 63 παρ. 1 της τελευταίας υφίστατο υποχρέωση ενσωμάτωσης των ρυθμίσεών της στα εθνικά δίκαια έως τις 6.5.2018.
Οι Ισπανοί και οι Έλληνες αδιαφορήσαμε.
2. Η παραπομπή της Ελλάδος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με δελτίο τύπου της στις 25.7.2019 γνωστοποίησε την απόφασή της να παραπέμψει την Ελλάδα (και την Ισπανία) στο Δικαστήριο της ΕΕ, επειδή δεν μετέφεραν στο εθνικό τους δίκαιο τους υφιστάμενους, προαναφερθέντες, ενωσιακούς κανόνες. Ειδικά όσον αφορά την περίπτωση της Ελλάδας, η Επιτροπή κάλεσε το Δικαστήριο της ΕΕ να της επιβάλει χρηματική ποινή 5.287,50€ για κάθε μέρα μη συμμόρφωσης (από 6.5.2018) και, σε περίπτωση μη περαιτέρω συμμόρφωσης-μετά την έκδοση της σχετικής δικαστικής απόφασης, 22.169,70€ ημερησίως αλλά και εφάπαξ 1.310.000€.
Η χώρα μας αναγκάστηκε να προβεί, εσπευσμένα-με τη διαδικασία του κατεπείγοντος, στην ψήφιση του σχετικού νόμου (ν. 4624/2019). Ένα από τα σημαντικότερα θέματα προσωπικών δεδομένων (που απασχολεί την πλειονότητα των επιχειρήσεων αλλά και τους εργαζόμενους) είναι το θέμα της οπτικής καταγραφής, μέσω κλειστού κυκλώματος, στους χώρους εργασίας.
3. Οι ρυθμίσεις του πρόσφατου ν. 4624/2019 για την οπτική καταγραφή
3.1. Το περιεχόμενο των §§ 7 & 8 του άρθρου 27 ν. 4624/2019
Η διάταξη του άρθρου 27 του συγκεκριμένου νόμου αναφέρεται στην επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στο πλαίσιο των σχέσεων απασχόλησης. Οι παράγραφοι (7) και (8) ρυθμίζουν τα θέματα που δημιουργούνται από την (υπό προϋποθέσεις επιτρεπτή) χρήση του σε χώρους εργασίας. Συγκεκριμένα προβλέπουν:
«7. Η επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα μέσω κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής εντός των χώρων εργασίας, είτε είναι δημοσίως προσβάσιμοι είτε μη, επιτρέπεται μόνο εάν είναι απαραίτητη για την προστασία προσώπων και αγαθών. Τα δεδομένα που συλλέγονται μέσω κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν ως κριτήριο για την αξιολόγηση της αποδοτικότητας των εργαζομένων. Οι εργαζόμενοι ενημερώνονται εγγράφως, είτε σε γραπτή είτε σε ηλεκτρονική μορφή για την εγκατάσταση και λειτουργία κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής εντός των χώρων εργασίας.
8. Για τους σκοπούς του παρόντος νόμου ως εργαζόμενοι νοούνται οι απασχολούμενοι με οποιαδήποτε σχέση εργασίας ή σύμβαση έργου ή παροχής υπηρεσιών στο δημόσιο και στον ιδιωτικό φορέα, ανεξαρτήτως του κύρους της σύμβασης, οι υποψήφιοι για εργασία και οι πρώην απασχολούμενοι».
3.2. Τα συμπεράσματα από τις ρυθμίσεις για την οπτική καταγραφή.
Από τη διατύπωση των διατάξεων του άρθρου 27 §§ 7 & 8 ν. 4624/2019 προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα:
(α) Η χρήση κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής μέσα σε χώρους εργασίας:
i. είναι επιτρεπτή (αποκλειστικά) εάν είναι απαραίτητη για την προστασία προσώπων και αγαθών
ii. δεν είναι ανεκτή (καθ΄οιονδήποτε τρόπο) για την αξιολόγηση της αποδοτικότητας των εργαζομένων (αν και θα πρέπει να επισημανθεί πως, παρά τη ρητή απαγόρευση του νόμου, κανείς δεν είναι δυνατό να αποτρέψει τον εργοδότη από τον, σε πρακτικό επίπεδο, έλεγχο της συμπεριφοράς και της αποδοτικότητας των εργαζομένων του που βρίσκονται στην εμβέλεια υφιστάμενου και νόμιμου κυκλώματος οπτικής καταγραφής)
(β) Οι εργαζόμενοι είναι υποχρεωτικό να ενημερωθούν είτε με έγγραφο είτε με email για την εγκατάσταση και λειτουργία κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής εντός των χώρων εργασίας.
(γ) Ως εργαζόμενοι νοούνται εκείνοι που συνδέονται με την επιχείρηση:
i. με συμβάσεις εργασίας ορισμένου ή αορίστου χρόνου, πλήρους ή μερικής απασχόλησης
ii. με συμβάσεις έργου ή παροχής (ανεξαρτήτων) υπηρεσιών
iii. οι υποψήφιοι για πρόσληψη (για τους οποίους όμως είναι δεδομένο πως, υπό τη συγκεκριμένη διατύπωση, θα υπάρξουν δυσκολίες όσον αφορά την έγγραφη ενημέρωσή τους).
iv. οι πρώην εργαζόμενοι.
3.3. Για την ιστορία: Η αρχική διατύπωση της διάταξης για την οπτική καταγραφή.
Η αρχική διατύπωση του δευτέρου και τρίτου εδαφίου της παραγράφου 7 προέβλεπε:
«Τα δεδομένα που συλλέγονται μέσω κλειστού κυκλώματος οπτικής καταγραφής δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν ως αποκλειστικό κριτήριο για την αξιολόγηση της συμπεριφοράς και της αποδοτικότητας των εργαζομένων. Οι εργαζόμενοι ενημερώνονται εγγράφως, είτε σε γραπτή είτε σε ηλεκτρονική μορφή για την εισαγωγή και χρήση μεθόδων ελέγχου και παρακολούθησης».
Επομένως: Υπό την αρχική διατύπωση της σχετικής διάταξης ήταν σαφές πως τα κλειστά κυκλώματα οπτικής καταγραφής θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθούν ως (ένα από τα περισσότερα-μη αποκλειστικό πάντως) κριτήριο για την αξιολόγηση της συμπεριφοράς και της αποδοτικότητας των εργαζομένων.
Εκ περισσού επίσης σημειώνεται πως στην αρχική διατύπωση του σχεδίου νόμου δεν υπήρχε η αποσαφήνιση σχετικά με εκείνους που συμπεριλαμβάνονται στην έννοια του εργαζομένου. Με τη προσθήκη της παραγράφου 8 και αποσαφηνίστηκε αλλά και (ορθά διευρύνθηκε) η έννοιά του.
3.4. Η αιτιολογική έκθεση.
Η αιτιολογική έκθεση για τις παραγράφους 7 και 8 του άρθρου 27 ανέφερε:
«Με την παράγραφο 7 τίθεται η πρόβλεψη ότι η παρακολούθηση μέσω συστημάτων καταγραφής στο χώρο εργασίας (είτε αυτός είναι δημοσίως προσβάσιμος είτε μη) επιτρέπεται υπό προϋποθέσεις και για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών, ενώ προβλέπεται ρητά η υποχρέωση έγγραφης ενημέρωσης των εργαζομένων για την εισαγωγή και χρήση μεθόδων ελέγχου και παρακολούθησης εντός των εργασιακών χώρων (βλ. και άρθρο 13 παράγραφος 1 του ΓΚΠΔ).
Τέλος, με την παράγραφο 8 για να αποφευχθεί τυχόν ασάφεια ως προς το πεδίο εφαρμογής ορίζεται η έννοια του εργαζομένου στην οποία περιλαμβάνεται ακόμα και ο παρέχων υπηρεσίες σε εθελοντική βάση, καθώς και ο ασκούμενος σε ένα επάγγελμα, προς το σκοπό επαγγελματικής του κατάρτισης».
4. Οι (σχετικά) πρόσφατες αποφάσεις της ΑΠΔΠΧ για την οπτική καταγραφή και οι σχετικές κατευθύνσεις της
Οι πλέον πρόσφατες αποφάσεις της Αρχής είναι του έτους 2018 (υπό το πρίσμα βεβαίως του προϊσχύσαντος θεσμικού πλαισίου, ήτοι του ν. 2472/1997): η 40/2018 που αφορούσε εταιρεία εστίασης και η (περισσότερο γνωστή) 41/2018 που αφορούσε δικηγορική εταιρεία.
Οι αποφάσεις αυτές αντιμετώπισαν παρεμφερή θέματα (εγκατάσταση κλειστού κυκλώματος για την οπτική καταγραφή) σε χώρους εργασίας. Και στις δύο περιπτώσεις επεβλήθηκαν πρόστιμα στους υπευθύνους επεξεργασίας (5.000€ στην πρώτη και 50.000€ στη δεύτερη περίπτωση). Ταυτόσημες όμως είναι και οι παραδοχές τους. Συγκεκριμένα, αμφότερες, αναφέρουν (παρέχοντας, εμμέσως, και τις αναγκαίες κατευθύνσεις για το σύνολο των επιχειρήσεων):
(α) «…τα δεδομένα ήχου και εικόνας, εφόσον αναφέρονται σε πρόσωπα, συνιστούν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα».
(β) «Η αποθήκευση και διαβίβαση εικόνας προσώπου, η οποία συλλέγεται από σύστημα βιντεοεπιτήρησης, που λειτουργεί μόνιμα, συνεχώς ή κατά τακτά χρονικά διαστήματα, σε κλειστό ή ανοικτό χώρο συγκέντρωσης ή διέλευσης προσώπων, συνιστά επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα…»
(γ) «Βασική προϋπόθεση …για τη νομιμότητα της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων είναι η τήρηση της αναλογικότητας, υπό την έννοια ότι τα συλλεγόμενα δεδομένα πρέπει να είναι αναγκαία και πρόσφορα για τον επιδιωκόμενο σκοπό, ο οποίος θα πρέπει να μη δύναται να επιτευχθεί με ηπιότερα μέσα…»
(δ) «Περαιτέρω, τα σημεία εγκατάστασης των καμερών και ο τρόπος λήψης των δεδομένων πρέπει να προσδιορίζονται με τέτοιο τρόπο, ώστε τα δεδομένα που συλλέγονται να μην είναι περισσότερα από όσα είναι απολύτως αναγκαία για την εκπλήρωση του σκοπού της επεξεργασίας και να μη θίγονται τα θεμελιώδη δικαιώματα των προσώπων που ευρίσκονται στο χώρο που επιτηρείται και ιδίως να μην παραβιάζεται αυτό το οποίο μπορεί να θεωρηθεί ως «νόμιμη προσδοκία ορισμένου βαθμού προστασίας της ιδιωτικής ζωής» σε συγκεκριμένο χώρο».
(ε) «Επίσης …το σύστημα δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται για την επιτήρηση των εργαζομένων εντός των χώρων εργασίας, εκτός από ειδικές εξαιρετικές περιπτώσεις όπου αυτό δικαιολογείται από τη φύση και τις συνθήκες εργασίας και είναι απαραίτητο για την προστασία της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων ή την προστασία κρίσιμων χώρων εργασίας (π.χ. στρατιωτικά εργοστάσια, τράπεζες, εγκαταστάσεις υψηλού κινδύνου). Για παράδειγμα, σε έναν τυπικό χώρο γραφείων επιχείρησης, η βιντεοεπιτήρηση πρέπει να περιορίζεται σε χώρους εισόδου και εξόδου, χωρίς να επιτηρούνται συγκεκριμένες αίθουσες γραφείων ή διάδρομοι. Εξαίρεση μπορεί να αποτελούν συγκεκριμένοι χώροι, όπως ταμεία ή χώροι με χρηματοκιβώτια, ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό κλπ., υπό τον όρο ότι οι κάμερες εστιάζουν στο αγαθό που προστατεύουν κι όχι στους χώρους των εργαζομένων. Επίσης, σε ειδικούς χώρους, όπως χώροι με ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις ο υπεύθυνος βάρδιας ή ο υπεύθυνος ασφαλείας μπορεί να παρακολουθεί σε πραγματικό χρόνο τους χειριστές μηχανημάτων υψηλής επικινδυνότητας, με σκοπό να επέμβει άμεσα αν συμβεί κάποιο περιστατικό ασφαλείας».
5. Εν κατακλείδι
Μεγάλος Αδελφός στο μυθιστόρημα του George Orwell «1984» δεν υπήρχε, η ηλεκτρονική παρακολούθηση προσώπων όμως, στο όνομά του, ήταν όχι μόνον δυνατή αλλά και, σε ευρύτατο επίπεδο, παρούσα.
Η τεχνολογία και η νομοθεσία, σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, επιτρέπουν τη δημιουργία αντίστοιχων συνθηκών καθώς επιτρέπουν την παρακολούθηση και οπτική καταγραφή (και) εντός των χώρων εργασίας. «Για την προστασία προσώπων και αγαθών»-αποκλειστικά.
Η υφιστάμενη νομοθετική ρύθμιση (άρθρο 27 §7 ν. 4624/2019) λειτουργεί προστατευτικά για τις επιχειρήσεις, κι ακόμα περισσότερο, για τους εργαζόμενους. Αντίστοιχα και η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα με τις προαναφερθείσες, σχετικά πρόσφατες, αποφάσεις της.
Οι ποινικές και διοικητικές κυρώσεις, σε περίπτωση παραβάσεων των σχετικών υποχρεώσεων, δεν είναι αμελητέες.
Για την αποφυγή των προβλεπόμενων, επαχθών, κυρώσεων παρουσιάζεται ως επιβεβλημένη η απόλυτη ευθυγράμμιση των επιχειρήσεων με τις επιταγές του υφιστάμενου νομοθετικού πλαισίου αλλά και με τις λεπτομερείς κατευθύνσεις που έχει, ήδη, παράσχει η ΑΠΔΠΧ.
Σήμερα.
Σταύρος Κουμεντάκης
Senior Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση αυτού του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 8 Σεπτεμβρίου 2019.
