I. Προοίμιο
«Verba volant, scripta manent» (:«τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν») έλεγαν οι Ρωμαίοι. Κατ’ αντιστοιχία και το εγχώριο: «χαρτιά γραμμένα, στόματα βουλωμένα» . Αμφότερα αναφέρονται, προφανώς, στη ανάγκη (μας) για γραπτή αποτύπωση των συμφωνηθέντων.
Με τη συγκεκριμένη (εγχώρια) παροιμία επιβεβαιώνεται και η «σχέση» που συνδέει τους εξ ημών πρεσβύτερους με τη γραπτή αποτύπωση των συμφωνηθέντων. Βεβαίως και η ανασφάλεια που (μας) δημιουργεί η έλλειψή τους.
Οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώσαμε έχοντας καλά χαραγμένη στο υποσυνείδητό μας την ανάγκη να «κρατάμε», σφικτά κατά προτίμηση, ένα «χαρτί». Κατά κανόνα ως αποδεικτικό μιας συμφωνίας, μιας ιδιότητας ή ενός τίτλου.
Άλλες εποχές τότε.
Άλλες εποχές πράγματι! Όμως, η σχετική «εγγραφή» στο υποσυνείδητό μας, λιγότερο ή περισσότερο, παρέμεινε.
Σήμερα, στην εποχή της τεχνολογίας, το «χαρτί»-το έγγραφο συνολικά αρχίζει να χάνει, σταδιακά, την αξία του.
II. Έξυπνα….
Έξυπνα τηλέφωνα, έξυπνο σπίτι, έξυπνες συσκευές, έξυπνο αυτοκίνητο, έξυπνο εργοστάσιο…
Η χρήση του επιθέτου «έξυπνος» γίνεται όλο και πιο ευρεία. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως είναι προσδιοριστική της νέας σημασίας που λαμβάνουν παραδοσιακές έννοιες. Ιδίως στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης και των τεχνολογικών αλμάτων που τη συνοδεύουν.
Στο ίδιο πλαίσιο συναντάμε και τα «Έξυπνα Συμβόλαια» (:«smart contracts»). Όμως η εισαγωγή του συγκεκριμένου όρου δεν είναι πρόσφατη. Η συζήτηση για τα smart contracts ξεκίνησε ήδη τα μέσα της δεκαετίας του 1990.
III. Για την ιστορία…
Ο Nick Szabo, στα πρώτα νεανικά του χρόνια, έκανε μια σειρά εξαιρετικών επιλογών κι αντίστοιχων επενδύσεων στον εαυτό του. Συγκεκριμένα, επέλεξε να σπουδάσει νομικά, πληροφορική και κρυπτογραφία. Ο συγκεκριμένος συνδυασμός μοιάζει, ακόμα και σήμερα, εντυπωσιακά πρωτοποριακός. Πολύ περισσότερο για την εποχή του. Οι συγκεκριμένες ιδιότητες του προσέφεραν τη δυνατότητα να κάνει μια διπλή (απλή όμως κατά το περιεχόμενο) διαπίστωση: (α) πως οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν δομημένες στη χρήση χαρτιού-εγγράφου ως αποδεικτικού στοιχείου μιας συμφωνίας, ενός γεγονότος, μιας βεβαίωσης και (β) πως συνέτρεχαν (τεχνικά) οι προϋποθέσεις για τη μεταβολή της συγκεκριμένης κατάστασης μέσω της χρήσης προγραμμάτων υπολογιστών-ακριβέστερα «πρωτοκόλλων».
Στη βάση των συγκεκριμένων δεδομένων, ανέδειξε τη δυνατότητα αξιοποίησης μιας ευρείας ποικιλίας νέων πρωτοκόλλων. Σκοπός τους;
(α) η καταγραφή των εκατέρωθεν υποσχέσεων/δεσμεύσεων των συμβαλλομένων σε ψηφιακή μορφή-την καταγραφή αυτή ονόμασε «έξυπνα συμβόλαια»,
(β) ο έλεγχος της συνδρομής των προϋποθέσεων της εφαρμογής της και
(γ) η εκτέλεση, με τρόπο αυτοματοποιημένο, των υποχρεώσεων που ανέλαβαν τα μέρη (τόσο για την περίπτωση της εφαρμογής όσο και της μη εφαρμογής τους).
Πρόγονος των έξυπνων συμβολαίων θεωρείται το μηχάνημα αυτόματης πώλησης. Πρώιμες μορφές τους: τα τραπεζικά ATM και τα POS.
IV. Έξυπνα συμβόλαια: χαρακτηριστικά και εφαρμογές
Ο Nick Szabo όρισε τα έξυπνα συμβόλαια ως ένα υπολογιστικό πρωτόκολλο συναλλαγών (στη μορφή: «τι θα γίνει αν…»), το οποίο είναι ικανό να εκτελεί τους όρους μιας σύμβασης.
Η συζήτηση, όμως, για τα έξυπνα συμβόλαια εντάθηκε περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Και τούτο γιατί κατέστη εφικτός ο συνδυασμός των έξυπνων συμβολαίων με την τεχνολογία blockchain.
Η συγκεκριμένη τεχνολογία είναι που κατέστησε εφαρμόσιμη, σε πρακτικό επίπεδο, την ιδέα των έξυπνων συμβολαίων. Είδαμε ήδη πως τα έξυπνα συμβόλαια δεν είναι παρά προγράμματα κώδικα. Εφόσον οι συνθήκες που έχουν συμφωνηθεί με αυτά πραγματοποιηθούν, τότε τα έξυπνα συμβόλαια έχουν τη δυνατότητα να αυτοεκτελούνται. Συγκεκριμένα, στον κώδικα καταγράφονται οι ρήτρες και οι όροι του συμβολαίου. Εν συνεχεία, επαληθεύει το κατά πόσο αυτά τηρήθηκαν και εφαρμόσθηκαν ή εντοπίζει τυχόν παραβιάσεις. Τέλος, εκτελεί αυτόματα τα όσα συμφωνήθηκαν, λαμβάνοντας υπόψη την τήρηση των συμφωνημένων ρητρών και των όρων. Κάθε κίνηση, κάθε όρος του συμβολαίου που πραγματοποιείται ή παραβιάζεται, καταγράφεται στο blockchain, καθιστώντας την πληροφορία αμετάβλητη και αδιαμφισβήτητη.
Τα συγκεκριμένα δεδομένα είναι που καθιστούν απολύτως ασφαλή τα έξυπνα συμβόλαια. Κατ’ ακολουθίαν: περισσότερο χρηστικά.
Διευρύνεται, έτσι, σε απροσδιόριστο βαθμό, η χρήση τους για τους επιχειρηματίες και τις επιχειρήσεις. Και όχι μόνο.
Έξυπνα συμβόλαια και blockhain
Στο πλαίσιο της προσέγγισης της τεχνολογίας blockchain από την οπτική της επιχείρησης διαπιστώσαμε πως:
«τα “smart contracts” λειτουργούν ιδανικά μέσω της τεχνολογίας blockchain. Πρόκειται για συμβάσεις που συνάπτονται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερους συμβαλλόμενους. Δεν αποτυπώνονται όμως σε χαρτί. Αποτυπώνονται ψηφιακά και «υπογράφονται» (ψηφιακά επίσης) από τους συμβαλλόμενους σε έναν κώδικα κρυπτογραφημένου αλγοριθμικού λογισμικού. Πρόκειται για αυτοεκτελούμενα συμβόλαια, που περιέχουν όρους οι οποίοι έχουν συμφωνηθεί μεταξύ των συμβαλλόμενων. Είναι προφανές πως οι επιχειρήσεις μπορούν να αντικαταστήσουν τις περισσότερες συμβάσεις, αν όχι όλες, ο (λ.χ. συμβάσεις εργασίας) με μια έξυπνη σύμβαση.
Η χρησιμότητα των έξυπνων συμβάσεων αποδεικνύεται (και μέλλει περαιτέρω να αποδειχθεί) εξαιρετικά σημαντική στις εμπορικές συναλλαγές. Για παράδειγμα, επιχειρήσεις που συναλλάσσονται με γεωγραφικά απομακρυσμένους αγοραστές και προμηθευτές, μπορούν, μέσω της τεχνολογίας blockchain και της βελτιωμένης ιχνηλασιμότητας που αυτή προσφέρει, να παρέχουν πιστοποίηση όσον αφορά την προέλευση, την ακεραιότητα και τη συμφωνημένη ποιότητα των ενδιάμεσων ή τελικών προϊόντων τους. Αντίστοιχα, μπορούν να επιβεβαιώνουν τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά προϊόντων που προμηθεύονται από την παγκόσμια αγορά.
Είναι σημαντικό να τονισθεί πως οποιαδήποτε παραβίαση έξυπνης σύμβασης επαληθεύεται αυτόματα. Μια τέτοια παραβίαση δεν δυνατό μάλιστα να αμφισβητηθεί. Οι συνέπειες τόσο της εκτέλεσής της (λ.χ. εξόφληση του τιμήματος) όσο και της παραβίασης συμβατικών υποχρεώσεων (λ.χ. μη εκτέλεση της σύμβασης) επέρχονται αμέσως. Τα δεδομένα αυτά οδηγούν στη δραστική μείωση του κόστους των συναλλαγών, στην αποφυγή διενέξεων και αναγκαιότητα εκτεταμένης ανθρώπινης εμπλοκής. Η μείωση του κόστους προβάλλει ως αυτονόητη…»
Προκύπτει, λοιπόν, ως δεδομένη η αξιοποίηση των smart contracts στις εμπορικές συναλλαγές-ιδίως τις διασυνοριακές. Περαιτέρω χρήσεις τους: στη μεταβίβαση κινητών, ακινήτων, αξιογράφων και δικαιωμάτων. Στις ασφάλειες, την υγεία, την κατοχύρωση και αξιοποίηση πνευματικών δικαιωμάτων. Στη δημιουργία μητρώων πιστοποιητικών, την ενέργεια. Επίσης στην παροχή εγγυήσεων, την ανταλλαγή και μεταφορά χρημάτων. «Ων ο αριθμός ουκ έστιν»: κατά κυριολεξία…
Μιλάμε για μια επικείμενη, πραγματική όμως, επανάσταση στον χώρο των συναλλαγών και των συμβάσεων.
V. Έξυπνα συμβόλαια: τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα…
Τα έξυπνα συμβόλαια παρέχουν σειρά πλεονεκτημάτων. Εξαιτίας του αποκεντρωμένου χαρακτήρα της τεχνολογίας blockchain καταργείται η ανάγκη ύπαρξης κάποιου μεσάζοντα. Τη θέση του οποίου παίρνει η ψηφιακή εμπιστοσύνη. Κάθε έξυπνο συμβόλαιο εκτελείται με ασφάλεια, ταχύτητα και διαφάνεια. Ακριβώς όπως συμφωνήθηκε. Δεν προϋποτίθεται, η συνδρομή, η επέμβαση ή η διαμεσολάβηση κάποιας κεντρικής αρχής, τράπεζας ή δικηγόρων. Ακριβέστερα: ένα τέτοιο τρίτο πρόσωπο δεν έχει οποιαδήποτε θέση. Με τον τρόπο αυτό, τα κόστη των συναλλαγών μειώνονται σημαντικά.
Ωστόσο, η νέα αυτή τεχνολογική ευκαιρία ελλοχεύει κινδύνους. Κάποιοι εξ αυτών ιδιαίτερα σημαντικοί.
Η λειτουργία των έξυπνων συμβολαίων αποδεικνύεται ήδη συνυφασμένη με την τεχνολογία blockchain. Τούτο συνεπάγεται πως είναι ανέφικτη η τροποποίηση οποιασδήποτε καταχωρημένης πληροφορίας. Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό (είδαμε ήδη πως) παρέχει ασφάλεια και εμπιστοσύνη στην εκτέλεση των έξυπνων συμβολαίων. Το ίδιο, όμως, χαρακτηριστικό, ιδωμένο από μια διαφορετική οπτική γωνία, είναι που δημιουργεί σημαντικούς προβληματισμούς.
Είναι ενδεχόμενο, λ.χ., ένα συμβαλλόμενο μέρος να αλλάξει γνώμη. Σε περίπτωση που δεν έχει προβλεφθεί δυνατότητα υπαναχώρησης κατά το σχεδιασμό του κώδικα, αυτή θα είναι αδύνατη. Σε ένα πρώτο επίπεδο τουλάχιστον. Ο οριστικός και μη μεταβαλλόμενος κώδικας πάνω στον οποίο «τρέχει» ένα έξυπνο συμβόλαιο δεν αφήνει περιθώρια λάθους και δεν παρέχει δυνατότητες τροποποιήσεων. Κάτι τέτοιο, άλλωστε, θα έθετε εν αμφιβόλω τα προαναφερόμενα πλεονεκτήματά του.
Είναι γεγονός πως δεν υφίστανται νομοθετικές ρυθμίσεις για τα έξυπνα συμβόλαια. Στο δίκαιο των συμβάσεων υπάρχουν και λειτουργούν κάποιοι κανόνες. Κανόνες αρκούντως ικανοποιητικοί για την αντιμετώπιση και διαχείριση προβλημάτων όπως αυτά που ήδη αναφέρθηκαν. Δεδομένης της ανυπαρξίας ρυθμίσεων για τα έξυπνα συμβόλαια, δεν υπάρχει πρόβλεψη για την αντιμετώπιση αντίστοιχων (δυνητικών) προβλημάτων. Τα έξυπνα συμβόλαια διαθέτουν έναν απόλυτο χαρακτήρα, ο οποίος είναι δυνατό (υπό προϋποθέσεις) να αποδειχθεί προβληματικός.
VI. Έξυπνα συμβόλαια: η αντιμετώπιση τους σε νομικό επίπεδο
Ένα έξυπνο συμβόλαιο φαίνεται πως δεν αναγνωρίζεται ως σύμβαση με τη νομική έννοια του όρου. Τουλάχιστον όχι ακόμα. Μια σύμβαση (για μας τους νομικούς) είναι μια υπόσχεση νομικά εκτελεστή. Είναι δυνατό να είναι γραπτή ή προφορική, ρητή ή σιωπηρή, να έχει ή όχι κάποιον τύπο (λ.χ. συμβολαιογραφική πράξη). Οι συμβάσεις, κατά την κρατούσα γνώμη, δεν φαίνεται πως είναι δυνατό να ταυτιστούν με την αυτόματη εκτέλεση ενός κώδικα. (Θα ήταν δυνατό βέβαια να προταχθεί ισχυρός αντίλογος στη συγκεκριμένη θέση-ας αφήσουμε όμως τη σχετική συζήτηση να εξελιχθεί σε επιστημονικό επίπεδο).
Ακριβώς όμως η έλλειψη ρυθμιστικού πεδίου είναι που καθιστά επιτακτική την ανάγκη εξεύρεσης του τρόπου ρύθμισής τους. Είναι δεδομένο πως τα έξυπνα συμβόλαια, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται αντικαθιστώντας παραδοσιακές συμβάσεις. Αυτό καθιστά απολύτως αναγκαία τη (νομοθετική) ρύθμιση των δικαιωμάτων των συμβαλλομένων.
Το ερώτημα βέβαια που προκύπτει είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον: Ποιος είναι εκείνος που είναι αρμόδιος να προχωρήσει στη θέσπιση της κατάλληλης νομοθετικής ρύθμισης; Και ποιος ο αρμόδιος για την επιβολή της εφαρμογής της;
Το εφαρμοστέο δίκαιο συνήθως επιλέγεται από το εθνικό ρυθμιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται μια σύμβαση. Ιδίως όταν δεν παρουσιάζει στοιχεία αλλοδαπότητας. Ωστόσο η τεχνολογία blockchain ευνοεί τις διασυνοριακές συμβάσεις και δοσοληψίες. Το ενδεχόμενο ρυθμιστικό πλαίσιο, θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τους κανόνες του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου. Με βάση τους κανόνες αυτούς θα επιλέγεται, κάθε φορά, το εφαρμοστέο δίκαιο.
Ένα ακόμα από τα θέματα τα οποία θα πρέπει να ρυθμιστούν σε νομικό επίπεδο είναι κι εκείνο της εκτέλεσης του έξυπνου συμβολαίου. Ένα έξυπνο συμβόλαιο, όπως ήδη αναφέρθηκε, είναι αυτοεκτελούμενο. Εάν δεν προβλέπεται εξ αρχής η δυνατότητα υπαναχώρησης, τότε αυτή θα είναι πραγματικά αδύνατη. Το χαρακτηριστικό αυτό μοιάζει αρκετά ελκυστικό. Από την άλλη πλευρά, όμως, είναι δυνατό να δημιουργήσει, δυνητικά, σοβαρά προβλήματα. Και τούτο καθώς υφίστανται ήδη προβλέψεις (λ.χ. δίκαιο του καταναλωτή) που αναγνωρίζουν το δικαίωμα της υπαναχώρησης.
VII. Αναγκαιότητα ύπαρξης ρυθμιστικού πλαισίου – Το παράδειγμα της Κύπρου
Αναμένεται, εκεί, η θεσμοθέτηση του αναγκαίου νομοθετικού πλαισίου, που θα καταλαμβάνει τις συγκεκριμένες τεχνολογίες. Βεβαίως και τα έξυπνα συμβόλαια. Έχει γίνει ήδη αποδεκτό πως το επικείμενο να θεσπιστεί πλαίσιο κανόνων, θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της τεχνολογικής ουδετερότητας. Αναμένεται, επίσης, η ρύθμιση του πλαισίου της ορθής χρήσης των έξυπνων συμβολαίων.
Στο επικείμενο να συνταγεί (σχετικό) νομοσχέδιο αναμένεται να λάβει χώρα η αναγνώριση (και διαχείριση) των νομικών επιπτώσεων, μεταξύ άλλων, των έξυπνων συμβολαίων στο κυπριακό δίκαιο. Ανάμεσα στα λοιπά θέματα τα οποία πρόκειται να αντιμετωπισθούν είναι το δεσμευτικό αποτέλεσμα των έξυπνων συμβολαίων και οι συνέπειές του.
VIII. Εν κατακλείδι
Τα έξυπνα συμβόλαια συνιστούν μία αληθινή επανάσταση στο χώρο των συναλλαγών. Προσφέρουν ασφάλεια, ταχύτητα, οικονομία-και όχι μόνον.
Στη βάση των συγκεκριμένων δεδομένων δεν θα διστάσω να υποθέσω πως τα έξυπνα συμβόλαια, σταδιακά, θα υποκαταστήσουν τις κλασσικές συμβάσεις. Κι ακόμα περισσότερο, πως οριστικά (αργά ή γρήγορα) θα τις αντικαταστήσουν.
Στο όχι μακρινό μέλλον, τo «χαρτιά γραμμένα στόματα βουλωμένα» δεν θα το λέμε πια αναφερόμενοι στις συμβάσεις…
Ο Nick Szabo έκανε εγκαίρως την (ορθή) επιλογή συνδυάζοντας σπουδές στα νομικά, την πληροφορική και την κρυπτογραφία.
Δεν αναμένεται πως τις επόμενες δεκαετίες οι νομικές σπουδές θα αποδεικνύονται αρκετές για έναν δικηγόρο. Η δικηγορία, παρασυρμένη από το χείμαρρο της τεχνολογίας, αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς.
Επί του παρόντος: Αναγκαία παρουσιάζεται η επίσπευση του διαλόγου ανάμεσα στην επιχειρηματική και στην επιστημονική κοινότητα, όσον αφορά τη δημιουργία του κατάλληλου ρυθμιστικού πεδίου για τις έξυπνες συμβάσεις.
Δεν έχει, μάλλον, πολλή σημασία ποιος θα ξεκινήσει το συγκεκριμένο διάλογο: Επιμελητήρια, Φορείς, Πανεπιστήμια ή το Κράτος.
Επιβάλλεται όμως να ξεκινήσει.
Το παράδειγμα της Κύπρου μας δείχνει, ήδη, τον δρόμο.
Σταύρος Κουμεντάκης
Senior Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 24 Νοεμβρίου 2019.
