Σε προηγούμενή αρθρογραφία μας, μας απασχόλησε η «εξωτερική» ευθύνη των διοικητών της ΑΕ. Από την από μέρους τους πρόκληση, δηλ., άμεσης (περιουσιακής) ζημίας σε τρίτους και μετόχους κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Η διάκριση της άμεσης από την έμμεση ζημία των μετόχων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και, ως εκ τούτου, εδώ θα μας απασχολήσει. Θα μας απασχολήσει όμως κι ένα άλλο σημαντικό ζήτημα: η ευθύνη των μελών ΔΣ έναντι των εταιρικών δανειστών λόγω πρόκλησης ή παρέλκυσης της πτώχευσης (άρ. 107 ν. 4548/2018).
Αποκατάσταση Άμεσης Ζημίας Μετόχων: Διάκριση Από Έμμεση
Η «κακοδιαχείριση» των εταιρικών υποθέσεων από μέλη του ΔΣ ενδέχεται να ζημιώσει προσωπικά και άμεσα τους μετόχους. Οι τελευταίοι, στην περίπτωση άμεσης ζημίας, αποκτούν, ατομικές αξιώσεις αποζημίωσης. Για τον προσδιορισμό και καλύτερη κατανόηση της άμεσης ζημίας, κρίνεται χρήσιμη η συγκριτική της επισκόπηση με την έμμεση (αντανακλαστική) ζημία.
Ως έμμεση ζημία χαρακτηρίζεται εκείνη που ναι μεν υπάρχει, παρουσιάζεται, όμως, εξασθενημένη και αιτιωδώς απομακρυσμένη από το νόμιμο λόγο ευθύνης. Η αποκατάσταση της έμμεσης ζημίας είναι δυνατό να αξιωθεί από την ΑΕ-μόνον, μέσα από την άσκηση εταιρικής αγωγής (κι όχι από τους μετόχους που εμμέσως ζημιώθηκαν).
(Μη) Αποκατάσταση Έμμεσης Ζημίας Μετόχων
Η περιουσία της ΑΕ είναι ιδιαίτερη και διακριτή από τις ατομικές περιουσίες των μετόχων της.
Αποζημιωτική ευθύνη του ΔΣ δεν γεννάται και, γενικά, ζήτημα αποκατάστασης ζημίας μετόχων δεν ανακύπτει, εάν αποτέλεσμα της παράνομης και υπαίτιας δράσης των μελών του είναι η μείωση της καθαρής εταιρικής περιουσίας. Στην περίπτωση αυτή η ΑΕ θα είναι η μοναδική αμέσως ζημιωθείσα και δικαιούχος αποζημίωσης. Ο μέτοχος ενδέχεται να ζημιώνεται «αντανακλαστικά» (λ.χ. λόγω πτώσης της χρηματιστηριακής αξίας των μετοχών του ή μείωσης της εσωτερικής τους αξίας ή επειδή έλαβε μικρότερο μέρισμα). Μολονότι υφίστανται, στην περίπτωση αυτή, δυσμενείς συνέπειες λόγω αδικοπραξίας που τελέστηκε σε βάρος της εταιρείας, δεν νομιμοποιείται, ωστόσο, σε άσκηση ατομικής αγωγής ο μέτοχος (ΑΠ 413/2020, ΑΠ 925/2007, αμφότερες σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Ομοίως, ούτε δικαίωμα άσκησης πρόσθετης παρέμβασης εκ μέρους μετόχου υπέρ της ΑΕ αναγνωρίζεται στην αγωγή που ενδεχομένως ασκήσει η τελευταία για την αποζημίωσή της. Υποστηρίζεται, ωστόσο (μεμονωμένα πάντως), ότι σε περίπτωση μη έγερσης της εταιρικής αγωγής, ο μέτοχος μπορεί να επιδιώξει αποκατάσταση της έμμεσης ζημίας δυνάμει των άρ. 919 ή 281 και 914 ΑΚ.
Αποκατάσταση Άμεσης Ζημίας Μετόχων
Στην εταιρική περιουσία δεν περιέρχεται, ούτε στις εξουσίες του ΔΣ εμπίπτει, ο «πυρήνας» των μετοχικών σχέσεων. Από αυτή δεν απορρέουν τα δικαιώματα των μετόχων. Τούτα σχετίζονται με τη διατήρηση της θέσης και της δυναμικής των μετόχων στην εταιρεία. Τυχόν προσβολή (με θετική πράξη ή δια παραλείψεως) της θέσης αυτής (είτε της ίδιας είτε σε σύγκριση με τους λοιπούς μετόχους) συνιστά, ακριβώς, την άμεση, προσωπική και αυτοτελή ζημία των μετόχων.
Αδιάφορο εάν δημιουργείται τυχόν, παράλληλη, περιουσιακή ζημία (και) της εταιρείας. Η προσωπική αποζημιωτική αξίωση του μετόχου έναντι του υπαίτιου προσώπου είναι πλήρως αποκομμένη από την εταιρική αγωγή (αρ. 102 επ. ν. 4548/2018).
Απευθείας ευθύνη των μελών της διοίκησης της ΑΕ έναντι των μετόχων της γεννάται λόγω εξωδικαιοπρακτικών παραβάσεων. Η παράνομη, υπαίτια και ζημιογόνα συμπεριφορά τους θα (πρέπει να) πληροί, με άλλα λόγια, τις νομικές προϋποθέσεις που ιδρύουν αποζημιωτική ευθύνη εις βάρος τους (λ.χ. 914, 919, 281 ΑΚ). Τούτο ισχύει, άλλωστε, δεδομένης (και) της ανυπαρξίας συμβατικής σχέσης ανάμεσα στους μετόχους και τα μέλη του ΔΣ.
Άμεση ζημία, όχι σπάνια, εδραιώνεται -κατά τη νομολογία- στο γεγονός ότι «η ζημιογόνα πράξη των μελών του ΔΣ, αυτοτελώς θεωρούμενη, συνιστά συγχρόνως και παράνομη επέμβαση στην υπόσταση και τον πυρήνα του μετοχικού δικαιώματος, συνιστά δηλαδή και ως προς τους μετόχους συμπεριφορά που αντιβαίνει στα χρηστά ήθη, η οποία και συνιστά αδικοπραξία, από την οποία απορρέει άμεση και αυτοτελής υποχρέωση προς αποζημίωση» (βλ. ΑΠ 1214/2021, ΑΠ 413/2020, ΑΠ 1298/2006 – ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Παραδείγματα Άμεσης Ζημίας Μετόχων & Έννομες Συνέπειες
Προκειμένου ο μέτοχος που ζημιώθηκε να νομιμοποιηθεί ενεργητικά για την άσκηση ατομικής αγωγής απαιτείται να υπήρξε μέτοχος κατά τον χρόνο επέλευσης της ζημίας. Θα δικαιούται, τότε, αποκατάσταση της (άμεσης) ζημίας που υπέστη, λ.χ., από:
(α) Ανεπίτρεπτη επέμβαση του ΔΣ στα μετοχικά του δικαιώματα. Ενδεικτικά, σε περίπτωση περιορισμού ή αποκλεισμού του δικαιώματος προτίμησης σε αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου: με απόφαση του ΔΣ ή της ΓΣ (στη βάση εισήγησης του ΔΣ), μολονότι απουσιάζει ουσιαστικό και επιτακτικό, προς τούτο, εταιρικό συμφέρον. Η (άμεση) ζημία του μετόχου είναι στην περίπτωση αυτή προφανής. Έχει, αφενός, παρανόμως απωλέσει το νόμιμο δικαίωμά του να συμμετάσχει (και, συνήθως, με ευνοϊκούς όρους) σε αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου. Καθίσταται, αφετέρου, παθητικός παρατηρητής της (όχι σπάνια δραματικής) μείωσης του ποσοστού και αξίας της εταιρικής του συμμετοχής.
(β) Απευθείας διάθεση των νέων μετοχών από το ΔΣ σε τρίτους-χωρίς την τήρηση των προϋποθέσεων του νόμου.
(γ) Σφετερισμό εξουσιών της ΓΣ με λήψη αποφάσεων από μέρους του ΔΣ, που εμπίπτουν στην αποκλειστική αρμοδιότητά της (άρ. 117 ν. 4548/2018).
(δ) Δυσμενείς συνέπειες εις βάρος της εταιρικής συμμετοχής των μετόχων από ενδεχόμενη, μη δίκαιη, διαμόρφωση από το ΔΣ των όρων εταιρικού μετασχηματισμού και της σχέσης ανταλλαγής (βλ. άρ. 19 § 1, άρ. 71 § 1, άρ. 115 § 1 ν. 4601/2019).
Στις παραπάνω, ενδεικτικές, περιπτώσεις, αποζημιωτική ευθύνη επιρρίπτεται όχι μόνον στα υπαίτια μέλη του ΔΣ και διοικητές της ΑΕ αλλά και στην ίδια την εταιρεία (σύμφωνα με το άρ. 71 ΑΚ), η οποία θα ευθύνεται εις ολόκληρον.
Δίκαιο Της Κεφαλαιαγοράς
Υπό το πρίσμα του δικαίου της κεφαλαιαγοράς, το ατομικό συμφέρον των υποψήφιων (και όχι μόνο) επενδυτών ή μετόχων επιτάσσει την ίδρυση συλλογικής ευθύνης των μελών του ΔΣ για ορθή, ακριβή και αληθή πληροφόρηση στο πλαίσιο του ενημερωτικού δελτίου (βλ. άρ. 61 σε συνδ. με άρ. 60 §1 περ. β’ ν. 4706/2020). Ενδεχόμενη παραβίαση (και) της εν λόγω υποχρέωσης γεννά, κατά τούτο, αξιώσεις αποκατάστασης της ζημίας που εκείνοι (:επενδυτές, μέτοχοι) υπέστησαν.
Πτώχευση ΑΕ & Βλάβη Εταιρικών Πιστωτών
Στην περίπτωση μη επιμελούς διαχείρισης της εταιρικής περιουσίας, είναι δυνατό να ανακύψει ευθύνη των μελών του ΔΣ της ΑΕ (και) έναντι των εταιρικών πιστωτών. Στις περιπτώσεις, ιδίως, παρέλκυσης ή πρόκλησης πτώχευσης της εταιρείας (άρ. 127 ν. 4738/2020/ΠτΚ). Η γέννηση της εν λόγω ευθύνης θα είναι, επομένως, αποτέλεσμα διάπραξης των αντίστοιχων ειδικών πτωχευτικών αδικημάτων. Η ζημία των δανειστών, ενδέχεται μάλιστα, να μην είναι πάντοτε άμεση (βλ., όμως, Αιτ. Έκθ. επί του άρ. 107 που αναφέρεται, αδιάκριτα και γενικά, σε «άμεση» ζημία τρίτων). Αναλυτικότερα:
Παρέλκυση Της Πτώχευσης
Επί αφερεγγυότητας της ΑΕ, τα μέλη του ΔΣ της εταιρείας οφείλουν να υποβάλουν αίτηση πτώχευσης εντός τριάντα (30) ημερών από την παύση πληρωμών (άρ. 79 §5 ΠτΚ). Επιδιώκεται, στην περίπτωση αυτή, η αποτροπή της ανάληψης επιπλέον επιχειρηματικών κινδύνων σε βάρος των συμφερόντων των δανειστών αλλά και των μετόχων.
Εφόσον δεν εκπληρωθεί, εγκαίρως, η εν λόγω υποχρέωση των μελών του ΔΣ, γεννάται, καταρχήν, ευθύνη εις βάρος των υπαίτιων προσώπων. Η «εξωτερική», αυτή, αστική ευθύνη είναι ατομική, και εις ολόκληρο, για την αποκατάσταση της ζημίας των εταιρικών πιστωτών (άρ. 127 §1 ΠτΚ). Αρκεί, εν προκειμένω, να βαρύνονται με ελαφρά αμέλεια. Ευθύνη φέρει, επίσης, και εκείνος που (πιθανώς να) προέτρεψε τα υπεύθυνα πρόσωπα (άρ. 127 §2 εδ. α΄ ΠτΚ).
Προβλέπονται, ωστόσο, περιπτώσεις απαλλαγής των μελών του ΔΣ λόγω (ανυπαίτιας και δικαιολογημένης) καθυστέρησης (άρ. 127 §3 ΠτΚ).
Η περιουσιακή βλάβη των δανειστών συνίσταται στη μείωση του πτωχευτικού μερίσματος μέσω της απομείωσης της πτωχευτικής περιουσίας-εξαιτίας της καθυστέρησης των μελών του ΔΣ. Η ζημία τους είναι, επομένως, έμμεση. Τούτο επιβεβαιώνεται, άλλωστε, και από την (αποκλειστική) νομιμοποίηση του συνδίκου να προβάλλει τις αποζημιωτικές αξιώσεις (άρ. 127 §2 εδ. β΄ ΠτΚ). Η αποκατάσταση της εν λόγω ζημίας λαμβάνει χώρα με καταβολή στην εταιρική (:πτωχευτική-πλέον) περιουσία μέσω της οποίας επέρχεται, αντίστοιχα, αύξηση του πτωχευτικού μερίσματος.
Οι δανειστές μπορούν, μόνο κατ’ εξαίρεση, να προβάλλουν τις αξιώσεις τους ατομικά. Κι αυτό επί μη πλήρωσης των προϋποθέσεων κινητοποίησης της πτωχευτικής διαδικασίας ή λόγω παύσης αυτής (δεδομένης, ωστόσο, της ύπαρξης κατάστασης παύσης πληρωμών).
Ως προς το ύψος της ζημίας, τούτο θα προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ του πραγματικού και του υποθετικού (:επί έγκαιρης αίτησης) πτωχευτικού μερίσματος. Επιπλέον, η «μερισματική» ζημία, καθώς είναι συλλογική, επηρεάζει, ομοιόμορφα, όλους τους εταιρικούς πιστωτές με απαιτήσεις που είχαν γεννηθεί κατά της ΑΕ (ήδη) κατά τον χρόνο της παρέλκυσης της πτώχευσης.
Ζημία πιθανό να υφίστανται και νέοι πιστωτές-αντισυμβαλλόμενοι, δηλαδή, της ΑΕ ενώ η εταιρεία βρισκόταν, ήδη, σε κατάσταση παρέλκυσης της πτώχευσης. Θα δικαιούνται, επομένως, βάσει των γενικών διατάξεων (άρ. 914 ΑΚ), να αξιώσουν ανάλογη αποκατάσταση της ατομικής τους περιουσίας.
Τα μέλη του ΔΣ θα ευθύνονται, τέλος, και έναντι των δανειστών οι απαιτήσεις των οποίων δημιουργήθηκαν από την 31η ημέρα παύσης πληρωμών έως και την ημέρα υποβολής της εν λόγω αίτησης ( άρ. 127 §1 περ. β΄ ΠτΚ).
Πρόκληση Της Πτώχευσης
Εις ολόκληρον ευθύνη των μελών του ΔΣ έναντι των πιστωτών για πρόκληση της πτώχευσης της εταιρείας θα ανακύπτει (και) εάν η ΑΕ περιήλθε σε κατάσταση παύσης πληρωμών εξαιτίας υπαίτιων ενεργειών τους.
Απαιτείται, στην περίπτωση αυτή, δόλος ή βαριά αμέλεια (άρ. 127 §4 ΠτΚ). Τους πιστωτές βαρύνει η (εξ ορισμού δυσχερής) απόδειξη της υπαιτιότητας.
Η ζημία των πιστωτών είναι, στην περίπτωση αυτή, άμεση. Δεν διέρχεται, επομένως, από την εταιρική (:πτωχευτική) περιουσία κι ούτε διεκδικείται από τον σύνδικο. Ο σύνδικος, όμως, νομιμοποιείται, σε κάθε περίπτωση, να εγείρει τις αξιώσεις της εταιρείας έναντι των υπαιτίων (βάσει του άρ. 73 ΑΚ).
Αντίστοιχη ευθύνη με τα υπαίτια μέλη του ΔΣ θα έχει και εκείνος ο οποίος, ενδεχομένως, τα προέτρεψε στις ζημιογόνες ενέργειές τους (άρ. 127 §4 εδ. β΄).
Οι μέτοχοι δικαιούνται να αξιώσουν από τα μέλη του ΔΣ την αποκατάσταση της άμεσης, μόνον, ζημίας που υπέστησαν από ζημιογόνες πράξεις και παραλείψεις των τελευταίων. Δεν δικαιούνται, κατά συνέπεια, να αξιώσουν την αποκατάσταση της όποιας έμμεσης ζημία τους (εξαιτίας, λ.χ., της απομείωσης της εταιρικής περιουσίας ή της μείωσης της αξίας των μετοχών τους). Οι τρίτοι, επίσης, δικαιούνται να στραφούν κατά των μελών του ΔΣ που, ενδεχομένως, προκάλεσαν πτώχευση ή παρελκυστικά λειτούργησαν σε μια τέτοια περίπτωση. Πάντως, η άρση, απομείωση ή άμβλυνση της ευθύνης των μελών του ΔΣ δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ακόμα κι αν η ΓΣ εγκρίνει τη διαχείρισή τους ή τα απαλλάξει από την ευθύνη τους. Περί αυτών, όμως, σε επόμενη αρθρογραφία μας.-
Σταύρος Κουμεντάκης
Managing Partner
Υ.Γ. Συνοπτική έκδοση του άρθρου δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, στις 9 Ιουλίου 2023.
Η πληροφόρηση που εμπεριέχεται στο παρόν άρθρο δεν συνιστά (ούτε και έχει σκοπό να αποτελέσει) νομική συμβουλή. Μια τέτοια νομική συμβουλή είναι δυνατό να παρασχεθεί μόνον από αρμόδιο δικηγόρο ο οποίος θα λάβει υπόψη του το σύνολο των δεδομένων που θα του εκθέσετε για την υπόθεσή σας. Αναλυτικά.